Μετράμε 200 χρόνια πλέον από το κορυφαίο γεγονός της εθνικής μας ιστορίας, την Επανάσταση του 1821.
Γράφει η φιλόλογος Αποστολία Πάνου
Με αφορμή την επέτειο, τιμούμε τους αγώνες και τις θυσίες των προγόνων μας και συνειδητοποιούμε τη σημαντική παρακαταθήκη που μας κληροδότησαν αναλογιζόμενοι τη δική μας θέση και ευθύνη για τη ζωή και την προκοπή μας στο παρόν και το μέλλον.
Από την άλλη, αξιοποιούμε τις ποικίλες δράσεις (διαλέξεις, συζητήσεις, εκδόσεις βιβλίων κ.ά.), για να κατανοήσουμε το πολυδιάστατο ιστορικό γεγονός, τη διεθνή συγκυρία κατά την οποία εκδηλώθηκε, τις δυνάμεις του Ελληνισμού που ενεργοποίησε και την κατά τόπους συνδρομή του πολύπαθου λαού μας στο μεγάλο Αγώνα του για την απελευθέρωση, την αυτοδιάθεση και ανεξάρτητη πορεία και πρόοδό του.
Από τα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κατάκτησης, η Θεσσαλία ακολούθησε την τύχη των υπόλοιπων περιοχών του Ελληνισμού. Απέναντι στους παράγοντες φθοράς, ενεργοποιήθηκαν δυνάμεις για την επιβίωση και ενδυνάμωση των υπόδουλων ελληνικών πληθυσμών και της συλλογικής συνείδησής τους απέναντι στον εχθρικό δυνάστη.
Με τη δύναμη της Παιδείας πληθώρα Θεσσαλών λογίων θέλησαν να βοηθήσουν την πατρίδα τους, για να οδηγηθεί μέσω της μόρφωσης στην ελευθερία. Η κίνηση αυτή ονομάστηκε “Θεσσαλικός Διαφωτισμός” και αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού που θεμελίωσε με τις ιδέες του το αξιακό σύστημα του σύγχρονου κόσμου, καθώς και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που στόχευε στην εκπαιδευτική αναγέννηση και στην προετοιμασία για την απελευθέρωση του υπόδουλου γένους.
Έτσι, αν και για δύο περίπου αιώνες δουλείας η καλλιέργεια των γραμμάτων ήταν περιορισμένη, στη συνέχεια λόγω της οικονομικής ανασύνταξης κυρίως των απόδημων Θεσσαλών εμπόρων στην προ Ρήγα Φεραίου εποχή, άρχισαν να ιδρύονται σχολεία με βιβλιοθήκες, να εκδίδονται, να μεταφράζονται και να μεταφέρονται βιβλία και περιοδικά από τη Δύση, να ενισχύονται τα μοναστήρια.
Εξάλλου, η γεωγραφική θέση της Θεσσαλίας, που την καθιστούσε σημείο κομβικό για το εμπόριο και τις μετακινήσεις, είχε σαν συνέπεια τη δημιουργία πολλών κέντρων εμπορίου, που θα αποτελέσουν και τα πνευματικά κέντρα για τη διάδοση των νέων εκπαιδευτικών ιδεών. Κι όλα αυτά μέσα σε αντίξοες συνθήκες με τους φραγμούς της τουρκοκρατίας, την αδιαφορία των ντόπιων παραγόντων εξουσίας και την αναστάτωση μετά από εξεγέρσεις, οι οποίες είχαν εκδηλωθεί στη Θεσσαλία πριν και μετά τα Ορλωφικά (1770).
Τα σχολεία της Θεσσαλίας, λοιπόν, ιδρύθηκαν με δωρεές και δαπάνες εγχώριων και απόδημων εμπόρων. Από την περιοχή των Αγράφων με τις Σχολές τους που προμήθευαν δασκάλους και παπάδες σε όλη τη Θεσσαλία, θα ιδρυθούν στη συνέχεια σχολεία στα Τρίκαλα, (ο Αναστάσιος Γόρδιος σημαντική παρουσία της Σχολής Τρίκκης), στην Καρδίτσα (ονομαστοί δάσκαλοι ήταν ο Νικόλαος Καρατσάς, ο Παναγιώτης Παλαμάς), στη Ζαγορά Πηλίου (ο Νικόλαος Ιωάννου Κασσαβέτης διετέλεσε σχολάρχης του Ελληνομουσείου Ζαγοράς–υπήρξε δάσκαλος του Ρήγα Φεραίου- και από τους γνωστότερους δασκάλους της Ζαγοράς ο Κ.Τριανταφυλλίδης ή Λογιώτατος εισήγαγε τη διδασκαλία των φυσικών επιστημών).
Στη Σχολή των Μηλεών Πηλίου με βιβλία- σημαντική η βιβλιοθήκη που έφερε τον τίτλο Ψυχής Άκος- εποπτικά μέσα και διδακτικό υλικό από τα πιο σύγχρονα της εποχής, δίδαξαν ο Άνθιμος Γαζής, Γ.Κωνσταντάς, Δ.Φιλιππίδης, διαφωτιστές και δάσκαλοι του Γένους με στόχο να γνωρίσουν οι πατριώτες τους όλες τις καινοτομίες της Ευρώπης.
Στη Σκόπελο, στη Λάρισα (λόγω έντονης παρουσίας Τούρκων μόλις στα μέσα του 18ου αιώνα ιδρύεται ελληνικό σχολείο, στο οποίο διδάσκει ο Λάμπρος Πάσχου κι αργότερα ο Κ. Κούμας), στα Αμπελάκια (διδάσκει μεταξύ άλλων ο Γρηγόριος Κωνσταντάς), στη Ραψάνη, Αγιά, Τσαριτσάνη (δίδαξαν ο Πέζαρος, ο Κούμας, ο Κωνσταντίνος Οικονόμου εξ Οικονόμων), στο Λιβάδι, στην Ελασσόνα (το ‘’Φροντιστήριο’’ της Μονής Ολυμπιώτισσας).
Το 1730 ιδρύθηκε η ‘’Σχολή Τυρνάβου’’. Σε μια περίοδο ακμής της πόλης, με τον πυκνό ελληνικό χριστιανικό πληθυσμό χάρη στα προνόμια που παραχώρησαν οι Τούρκοι και με εμπνευστή τον μητροπολίτη Λάρισας Παρθένιο Β’ και με δωρεές Τυρναβιτών, η σχολή αποκτά μεγάλη φήμη εκτός Θεσσαλίας, κυρίως χάρη στην ξεχωριστή μορφή του Τυρναβίτη σχολάρχη Ιωάννη Πέζαρου.
Ο ιστορικός Παντελής Κοντογιάννης τον χαρακτηρίζει ως ‘’φιλελεύθερο και φωτεινό πνεύμα, με ικανότητα προς ευρυτέρας μαθήσεις, είχε εργατικότητα ανένδοτον, αληθή θρησκευτικόν ζήλον, λιτότητα βίου και αφιλοκέρδειαν, αφοσίωσιν προς την πατρίδα του, αξιομίμητον ενθουσιασμόν προς την Αρχαιότητα’’.
Με σωκρατική ταπεινοφροσύνη και χριστιανική αγάπη επέδειξε έργο αλληλεγύης και έκανε κηρύγματα στις πολλές εκκλησίες του Τυρνάβου.
Κωνσταντίνος Κούμας, Λαρισαίος λόγιος
Εκεί ο Σχολάρχης Ιωάννης Πέζαρος έβαλε τις βάσεις οργάνωσης των σχολείων στη Θεσσαλία. Επί της σχολαρχίας του αναδείχθηκαν σπουδαίοι μαθητές, όπως ο Κωνσταντίνος Κούμας. Τυρναβίτες εκπρόσωποι του διαφωτισμού που υπήρξαν μαθητές και αργότερα δάσκαλοι στη σχολή Τυρνάβου και άλλων εκπαιδευτικών κέντρων με συγγραφικό, μεταφραστικό, εκδοτικό έργο, ήταν ο Αλέξανδρος Τυρναβίτης, ο Θεόδωρος Τυρναβίτης, ο Πανταζής Τυρναβίτης, ο Ιωάννης Αγραφιώτης, ο Στέφανος Δούγκας, ο Γιώργος Ζαχαριάδης, ο Δημήτριος Αλεξανδρίδης κ.ά.
Αναμφίβολα, στον προεπαναστατικό αγώνα της αναγέννησης του έθνους εξέχουσα είναι η προσφορά του Ρήγα Βελεστινλή (1757-1798). Οι εμπειρίες, τα βιώματά του στην τουρκοκρατούμενη πατρίδα, τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του και η ενεργή επαφή του με τα έργα του γαλλικού Διαφωτισμού διαμόρφωσαν την επαναστατικότητά του.
Στα έργα του προβάλλει τη διαχρονικότητα του ελληνισμού μιλώντας για τα ολυμπιακά αγωνίσματα που διατηρούνταν στις μέρες του στη Θεσσαλία και πρώτος αυτός ανακοινώνει στην ε-πιστημονική κοινότητα της Ευρώπης τον τάφο του πατέρα της ιατρικής Ιπποκράτη έξω από τη Λάρισα, στη βόρειά της πλευρά. Εξάλλου, μελέτησε, μετέφρασε και εμπνεύστηκε από τα έργα των συγγραφέων του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού για τη συγγραφή δικών του έργων.
Το Φυσικής Απάνθισμα είναι ‘’συμπύκνωση των νέων ιδεών, η απόδιωξη του σκοταδισμού, η νίκη της αλήθειας εναντίον της αμάθειας, της μοιρολατρίας’’. Άλλος τρόπος μαζικής διαφώτισης είναι η έκδοση της εφημερίδας στη Βιέννη το 1791 με τίτλο Η Εφημερίς, που διοχετεύει στις παροικίες της Ευρώπης και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα.
Και όταν αυτή κλείνει, την προσπάθεια συνεχίζει ο Άνθιμος Γαζής από τις Μηλιές Πηλίου με τον ‘’Λόγιο Ερμή’’, δεύτερη ελληνική εφημερίδα με διευθυντή τον Θεσσαλό Θεόκλητο Φαρμακίδη.
Το πολιτικό του όραμα ήταν η δημιουργία ενός πολυεθνικού, πολυγλωσσικού, και πολυθρησκευτικού μετώπου και με το σχεδιασμό της Χάρτας της Ελλάδος γνωστοποιεί το κράτος που οραματίζεται να δημιουργηθεί μετά την επανάστασή του, που θα περιλάμβανε εκτός του ελλαδικού χώρου και τη Μικρά Ασία, Βουλγαρία, Σερβία, Ιλλυρία, Βοσνία, Βλαχία, Μολδαβία.
Για το Σύνταγμα του οραματιζόμενου κράτους μετέφρασε το αντίστοιχο γαλλικό Σύνταγμα του 1793, όπου προβλέπονται πρωτοποριακές για τη εποχή του δημοκρατικές αρχές. Όμως, την πολύπλευρη δράση του διέκοψε η μοιραία σύλληψή του και το τέλος του, τον Ιούνιο του 1798 στο Βελιγράδι. Ο στενός συνεργάτης του Χριστόφορος Περραιβός από τον Όλυμπο ήταν αυτός που ανατύπωσε ανώνυμα πολλά από τα έργα του.
Βέβαια, όλη αυτή η πνευματική κίνηση αποτέλεσε το υπόβαθρο προκειμένου να γίνει δεκτό το σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας, που χάρη στην ακατανίκητη επαναστατική της βούληση οδηγήθηκαν οι υπόδουλοι Έλληνες στην Επανάσταση του 1821, που σ’ αντίθεση με άλλες επαναστατικές κινήσεις που είχαν προηγηθεί, είχε την ευτυχή έκβαση της δημιουργίας του –έστω μικρού- ελληνικού κράτους.
Πηγές: Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Λ. Αρσενίου, η Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία, Θ. Νημάς, Η Εκπαίδευση στη Δ. Θεσσαλία.
