Άρθρο της Αποστολίας Πάνου
Η δημιουργικότητα, το γούστο, η αισθητική απόλαυση, αναμφίβολα αποτελούν στοιχεία της ανθρώπινης φύσης, τα δε δημιουργήματα αποκαλύπτουν τον κόσμο μας, τον πνευματικό, τον ψυχικό και τον υλικό.
Κι αν η τέχνη δεν είναι πρωταρχική βιολογική μας ανάγκη, ωστόσο, η διαρκής σύνδεσή της με την ανθρώπινη παρουσία διαχρονικά, την καθιστά αναγκαία δραστηριότητα του ανθρώπου, συνεκτικό στοιχείο της κοινότητας και γνώρισμα της ταυτότητάς της.
Πεδίο έκφρασης λοιπόν, κοινωνικότητας, λύτρωσης και επιβεβαίωσης της συλλογικής τους ταυτότητας αποτελούν και οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες των Σαρακατσάνων.
Αυτής της ελληνικής πληθυσμιακής ομάδας με τη μακραίωνη ιστορία και την πολυσυζητημένη ελληνικότητά της, όπως μαρτυρούν η γλωσσική ενότητα και τα λαογραφικά της στοιχεία , τα οποία, εκτός άλλων ερευνητών Ελλήνων και ξένων, μελέτησε συστηματικά και επί μακρόν η εμπνευσμένη και ακούραστη λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη.
δείγμα ξυλογλυπτικής
Εξάλλου, όπως διαπιστώνει από τις δικές του ενδελεχείς μελέτες στο σαρακατσάνικο βίο και τρόπο, ο κοινωνιολόγος Γεώργιος Β. Καββαδίας, οι Σαρακατσάνοι στο πλαίσιο της απομονωμένης κοινωνίας τους και με οδηγό την παράδοση και την αυστηρή τήρησή της δημιουργούν και βιώνουν με συλλογικό κατά βάση τρόπο τα καλλιτεχνικά τους έργα.
Η ξυλογλυπτική ήταν ανδρική απασχόληση, τα δε χαραγμένα μοτίβα πάνω στα διάφορα αντικείμενα είναι γεωμετρικά, μικρές μορφές ανθρώπων ή ζώων και φυτικά θέματα.
Έφτιαχναν υπέροχα ξυλόγλυπτα, ενώ το κέντημα και η δημιουργία υφαντών ήταν γυναικεία απασχόληση. Οι Σαρακατσαναίοι δε φόρεσαν ποτέ άλλο ξενικό ύφασμα παρά μονάχα υφάσματα δικής τους κατασκευής. Η γυναίκα έφτιαχνε μόνη της τις αντρικές και γυναικείες φορεσιές.
Μετά τον κούρο, το ξάσιμο του μαλλιού, το γνέσιμο, η ύφανση και το ράψιμο ήταν δική της δουλειά. Η χαρακτηριστική σοβαρότητα των σκούρων χρωμάτων στις φορεσιές, τα υπέροχα χρώματα και σχέδια στις «παναούλες», τις μικρές ποδιές από χοντρό μάλλινο ύφασμα, ο ολοκέντητος κόκκινος φλάμπουρας του γάμου με θέματα αυστηρής συμμετρίας ανάμεσα και γύρω από τις τέσσερις γωνίες του σταυρού, αποτελούν στοιχεία της σαρακατσάνικης τέχνης.
σαρακατσάνικη στολή με εμφανή τα γεωμετρικά σχέδια
Με τα παραμύθια και τις διηγήσεις στα τραπέζια και τις μεγάλες γιορτές, οι γεροντότεροι αφηγούνταν στις νέες γενιές ιστορίες που επαινούσαν το φέρσιμο των παλιότερων σε διάφορες περιστάσεις, για να αποτελέσουν πρότυπο συμπεριφοράς, κατά πως αξιώνει η παράδοση.
Έτσι, επιδιωκόταν ένα είδος κοινωνικού ελέγχου. Ακόμα, τα έργα μουσικής (τραγούδια, παίξιμο μουσικών οργάνων-ποικιλίες της φλογέρας π.χ. η τζαμάρα), ποίησης (τραγουδισμένοι στίχοι), χορού (με συνοδεία τραγουδιού), αναμφίβολα διασκέδαζαν, διασκόρπιζαν δηλαδή τις έγνοιες και τα προβλήματα ή άλλα ανακούφιζαν και ελευθέρωναν από τον ανθρώπινο πόνο, όπως λένε τα παρακάτω στιχάκια: ’’Τα τραγούδια είναι λόγια που τα λεν οι λυπημένοι. Θέλουν να σβήσουν τον καημό αλλ’ ο καημός δε βγαίνει’’.
Τις εκδηλώσεις τους τις καλλιτεχνικές επιθυμούν οι Σαρακατσάνοι να τις χαρακτηρίζει η τεχνική τελειότητα, η ομορφιά και η ‘’επιτρεπόμενη’’ συναισθηματική φόρτιση και συγκίνηση, όπως δείχνει το ακόλουθο τραγούδι που τραγουδιέται από όσους παραβρίσκονται κατά τον αποχωρισμό της νύφης από την πατρική καλύβα.
Υποτίθεται ότι είναι διάλογος μητέρας και κόρης:
-Μήλο μου κατακόκκινο και πού θα μείνεις βράδυ;
-Εσύ για μένα δεν πονάς και με ρωτάς πού μένω;
-Εγώ για σένα χάνομαι κι αν δε σε δω, πεθαίνω.
-Πάρε την άκρη του γιαλού, την άκρη του πελάγου…
κι όπου εύρεις τρία στρώματα, τρία καλά κρεββάτια
στο να κοιμάται η μάνα μου, στο άλλο η αδελφή μου,
στο άλλο το καλύτερο κοιμάμαι μοναχή μου.
‘’Θλίψη αποχωρισμού, αιδώς (ντροπή-συστολή) μπροστά στη νύχτα του γάμου, επιτρεπόμενα αισθήματα, συνδυάζονται στην ποιητική μορφή τους, που είναι ωραιότατη και μαρτυρεί την ευαισθησία των Σαρακατσάνων’’ (Αγγελική Χατζημιχάλη).
Βασικές πηγές
Γ.Β. Καββαδίας, Σαρακατσάνοι, μια ελληνική πομενική κοινωνία, Αθήνα 1991, Εκδόσεις Λούση Μπρατζιώτη.
Αγγελική Χατζημιχάλη, Σαρακατσάνοι, εκδόσεις Ίδρυμα Αγγελικής Χατζημιχάλη.
