HomeΙστορία

H επισκευή ενός αρχαίου υδραγωγείου για να φέρνει νερό στον Τύρναβο (μέρος 2ο)

Κώστας Θεωδορόπουλος Καθηγητής - Ιστορικός ερευνητής

H επισκευή ενός αρχαίου υδραγωγείου για να φέρνει νερό στον Τύρναβο (μέρος 2ο)

Ἀλλά ἄς ἀφήσουμε τόν ἴδιο τόν Βελῆ πασά νά μιλήσει γι’ αὐτό. Σέ γράμμα πού στέλνει ἀπό τόν Τύρναβο, στίς 21 Δεκεμβρίου τοῦ 1818 στόν πατέρα του Ἀλῆ πασά στά Γιάννενα, γράφει σέ ἀπάντηση ἐπιστολῆς τοῦ Ἀλῆ γιά τήν πυρκαγιά πού κατέστρεψε τό μεγάλο σαράϊ στό Τεπελένι 18 (πατρίδα τοῦ Ἀλῆ): «Διά δέ τούς μαστόρους ὅπου μοῦ γράφεται, ὅσους καί ἄν ἔχω, τούς ξεκινῶ καί σᾶς τούς στέλνω.

 

Καμία ἑξηνταριά (χώρια ἀπό παιδία καί μουλάρια) μαστόρους τζιοκάνια (εἰδικευμένους τεχνικούς), ὅπου ὅλους αὐτούς τούς ἔχω καί μοῦ φτιάνουν ἕνα γκιρίζι νεροῦ (ὑπόγειο ὑδραγωγεῖο) ἀπό τόν καιρό τῶν Ἑλλήνων, τό ὁποῖο εὑρέθει τώρα καί διά νά τό ἔφτιανε κανένας γενιντέν (ἀπό τήν ἀρχή) ἤθελε 2.000.000 γρόσια καί τώρα μέ 60.000 γρόσια τό πολύ, διορθώνεται καί ἔρχεται τό νερό ἐδῶ στόν Τύρναβον καί γένεται αὐτό τό χαϊράτι (κοινωφελές ἔργο) μάλιστα καί γιά τό σαράγι μᾶς εἶναι ἀναγκαῖον.

Τούς ὁποίους μαστόρους τούς σχολνῶ καί σᾶς τούς στέλνω αὐτοῦ καί τελειώνοντας ἀπό αὐτοῦ ἔρχονται ὀπίσω καί τελειώνουν καί τούτη τή δουλειά».

Πράγματι, λοιπόν, κατά μῆκος τοῦ νέου ὑδραγωγείου πού κατασκευαζόταν, ὑπῆρχε ἀρχαιότερο καί μέρη του, ὅπου ἦταν δυνατόν, τά χρησιμοποίησαν οἱ εἰδικευμένοι τεχνίτες ἐπισκευάζοντάς τα.

Τά ἐρείπια συνεχίζονται ὑπόγεια καί σέ κάποια σημεῖα ὅπου ἔχει καταρρεύσει ὁ θόλος διακρίνονται ἴχνη του (εἰκ. 10). Στά τελευταῖα 3 χιλ. μέχρι τον Τύρναβο, ὅπου καί τό τέλος τοῦ ὑδραγωγείου, ὁ ἀγωγός περνοῦσε μέσα ἀπό τόν κάμπο πού εἶναι τά κτήματα τῶν ἀγροτῶν, μέ ἀποτέλεσμα νά ἔχει καταστραφεῖ ἀπό τά ἀγροτικά μηχανήματα ἤ ἐάν κάπου ὑπάρχει εἶναι ἀδύνατον νά ἐντοπισθεῖ σήμερα.

Ὁ Everett στό ἡμερολόγιό του γράφει ὅτι τό ὑδραγωγεῖο θά φέρνει τό νερό ἀπό τήν πηγή. Ποιά πηγή ὅμως; Πρέπει νά γυρίσουμε ἐκεῖ ἀπ’ ὅπου ξεκινήσαμε, στήν περιοχή τοῦ Ἁγ. Βασιλείου. Ὅπως εἴδαμε, ὁ ὑδραγωγός μετά τίς δύο μεγάλες γέφυρες συνεχίζει Β–Δ πρός τό χωριό Μεσοχώρι (Μυλόγουστα). Ἀκολουθήσαμε τά ἐρείπια καί συναντήσαμε ἕνα ἄλλο φαράγγι πού τό διαπερνᾶ μία ἀκόμη γέφυρα τοῦ ὑδραγωγείου (εἰκ. 11), ἡ μόνη πού σώζεται ἀκεραία.

Screenshot 2022 06 08 141139

Χρησιμοποιήθηκε ἀργότερα, ἄγνωστο πότε, ὡς πραγματική γέφυρα γιά ὀχήματα, ἀφοῦ πάνω στήν κορυφή της τοποθετήθηκαν ξύλινοι δοκοί πού προεξεῖχαν ἀπό τά κτίσματα τῆς γέφυρας, κατ’ ἐκτίμηση 1 μέτρο περίπου ἑκατέρωθεν, αὐξάνοντας τό πλάτος τῆς γέφυρας κατά δύο μέτρα, πλάτος ἱκανό γιά ὀχήματα τῆς ἐποχῆς. Οἱ δοκοί πού προεξεῖχαν στηρίχτηκαν μέ ξύλινα φουρούσια πού ἑδράζονταν πάνω στή λιθοδομή τῆς γέφυρας (εἰκ. 12). Ἐδῶ διακρίνονται οἱ ὀπές τῶν στηριγμάτων.

Πάνω στούς δοκούς στρώθηκαν χονδρές σανίδες. Πιστεύω πώς αὐτός εἶναι καί ὁ λόγος πού διασώθηκε ἡ γέφυρα. Ἀργότερα ἔγινε δίπλα της τσιμεντένια γέφυρα πού καί αὐτή ἐγκαταλείφτηκε γιά τήν σημερινή.

Ὁ ἀγωγός ἀκολουθεῖ ὑπόγεια διαδρομή κατά μῆκος τοῦ δρόμου, ὅπου πάλι καταστρέφεται, στή συνέχεια ἀπομακρύνεται ἀπό τόν δρόμο, ἀφήνοντας ἀριστερά τό χωριό Μεσοχώρι. Ἡ μόνη ἀξιόλογη πηγή, στήν ἀριστερή ὄχθη τοῦ Τιταρησίου (πού βρίσκεται στό κατάλληλο ὕψος γιά νά ρέει ἐλεύθερα τό νερό) εἶναι ἡ πηγή στήν περιοχή τοῦ Βρυζόστι – μεταξύ Μεσοχωρίου καί Δομένικου – ὅπου ὑπάρχουν ἐρείπια οἰκισμοῦ καί ὁ ναός τῆς Παναγίας, καθολικό ἑνός μή ὑπάρχοντος πλέον μοναστηριοῦ.

Ἡ ἔρευνά μας (πρίν ἀπό χρόνια) γιά τούς νερόμυλους στό Βρυζόστι ἔδειξε ὅτι ὑπάρχουν ἀκόμη ἐρείπια παλαιῶν νερομύλων ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 16ου αἰώνα καί ἐντεῦθεν. Μερικοί, ἴσως ἀπό τήν ἐποχή τῶν Τουραχανιδῶν! Ἡ διάταξη τουλάχιστον 6 νερομύλων ἀποδεικνύει ὅτι ἡ πηγή εἶχε μεγάλη παροχή νεροῦ. Κι αὐτό διότι οἱ νερόμυλοι μοιράζονταν τό νερό τῆς πηγῆς κάθε ἕνας χωριστά ταυτόχρονα καί ὄχι νά χρησιμοποιοῦν
τό ἴδιο νερό ὁ ἕνας κατόπιν τοῦ ἄλλου, ὅπως γινόταν συνήθως. Ἐπειδή δέ ὁ κάθε νερόμυλος χρησιμοποιεῖ 35-40 m3/h νεροῦ γιά τή λειτουργία του, σίγουρα ἡ πηγή εἶχε παροχή πάνω ἀπό 200 m3/h, σήμερα ἡ παροχή εἶναι μικρότερη, ἀλλά ἐξακολουθεῖ νά παρέχει νερό γιά ἐνίσχυση τῆς ὕδρευσης τῶν χωριῶν τῆς περιοχῆς.

Μέ βεβαιότητα θά ἔλεγα ὅτι τό ὑδραγωγεῖο ἔπαιρνε νερό καί τό ἔφερνε στόν Τύρναβο, ἀπό τίς πηγές στό Βρυζόστι. Ἀπό ὑπολογισμούς μας ἄλλωστε βάσει τῶν στοιχείων τοῦ ὑδραγωγείου, δηλαδή διαστάσεις τοῦ ἀγωγοῦ, ὕψος νεροῦ πού κυλοῦσε μέσα του, ὑλικό πάνω στό ὁποῖο κυλᾶ τό νερό, ἡ κλίση τοῦ ἀγωγοῦ, μᾶς δίνει θεωρητικά μέγιστη παροχή πάνω ἀπό 300 m3/h.

Σέ ὅλη τή διάρκεια τῆς ἔρευνας διαπιστώσαμε ὅτι ἡ ὅλη κατασκευή ἦταν πολύ ἐπιμελημένη, καλοχτισμένοι οἱ ὑπόγειοι ἀγωγοί καί ἡ θολωτή στέγη τους. Τό δέ κουρασάνι πολύ καλῆς ποιότητας καί μέ πολύ καλή λείανση. Ἀκόμη ὁ ἀγωγός ἔχει σχεδόν παντοῦ σταθερή κλίση γιά νά ρέει τό νερό ἐλεύθερα στό ἐσωτερικό του, μέ μόνη δύναμη τή βαρύτητα, ἡ δέ λείανση μειώνει τίς τριβές κύλισης τοῦ νεροῦ.

Ἐπίσης οἱ γέφυρες πού κατασκευάστηκαν εἶναι στιβαρές κατασκευές, κάποιες μεγάλου μήκους.

Τό μῆκος τοῦ ὑδραγωγείου, ἀπό τίς πηγές τοῦ νεροῦ μέχρι τόν Τύρναβο πού κατέληγε, εἶναι πάνω ἀπό 28 χιλιόμετρα (χάρτης Β). Οἱ τεχνίτες ἔπρεπε νά πέρασαν τόν ἀγωγό ἀπό κάμπους καί ὀρεινούς λόφους, ἀπό φαράγγια καί ρέματα, ἔτσι ὥστε ὁ ἀγωγός νά ἔχει παντοῦ σταθερή κλίση.

Ἕνα ἔργο ἀπίστευτα δύσκολο γιά ἐκείνη τήν ἐποχή. Ἕνα τεράστιο τεχνικό ἐπίτευγμα ἀκόμη καί μέ τά σημερινά δεδομένα.

Ποιοί ὅμως ἦταν ἐκείνη τήν ἐποχή (1818-1819) ἱκανοί νά κατασκευάσουν ἕνα τέτοιο ἔργο;

Στήν ἐπιστολή του ὁ Βελής πρός τόν Ἀλῆ πασά19 μιλᾶ γιά 60 εἰδικούς τεχνίτες.

Σέ μία ἀναφορά του, πάλι πρός τόν πατέρα του, στίς 27 Μαρτίου 1819, διαβάζουμε: «Ἔλαβα τόν ὑψηλόν σας ἐμπριναμέ (διαταγή) καί εἶδα νά μέ προστάζετε γιά ταστλῆδες (τεχνίτες λιθοξόους καί λατόμους). Ὁ σκλάβος σας 4 πολίτες εἶχα (Κων/πολῖτες) καί τούς δύο τούς ἐκίνησα νά ἔλθουν εἰς τό χουσμέτι σας (ὑπηρεσία)…. Ἑτοίμασα καί 5 Ζουπανιῶτες (Πεντάλοφος τῆς Κοζάνης) καί Μπουγατζηκιῶτες (Βογατσικό τῆς Καστοριᾶς), οἱ ὁποῖοι εἶναι πρακτικοί ἴσια μέ τούς Πολῖτες ἠξεύρουν καί κάνοντας τό Πάσχα εἰς τά χωριά τούς ἔρχονται ἀμέσως στό πόδι σας».

Ὁ Ρῶσος ἱστορικός Γκριγκόρι Ἄρς20 γράφει γιά τήν ἐποχή αὐτή: «Στήν περιοχή, ἀπό τά Ζαγοροχώρια μέχρι καί τά χωριά τοῦ Ἀργυροκάστρου ἦταν ὀνομαστοί οἱ τεχνίτες κατασκευῆς ὑδραγωγείων, ἀρδευτικῶν ἔργων, ἀλλά καί σιντριβανιῶν, καί ἡ συντεχνία τους στήν Κωνσταντινούπολη ἀποτελεῖτο ἀπό 500 τεχνίτες, μέ προνόμια ἀπό τόν σουλτάνο».

Εἰδικούς λοιπόν τεχνίτες, κατασκευαστές ὑδραγωγείων (πάνω ἀπό 70) καλεῖ ὁ Βελή πασάς γιά νά κατασκευάσουν τό ἔργο. Ἀκόμη ἀρχιτεχνίτες, ἐπόπτες εἰδικευμένους, νά ἐπιβλέπουν τήν πορεία τῶν κατασκευῶν. Στά ἀρχεῖα τοῦ Ἀλῆ πασᾶ διαβάζουμε, στό δεφτέρι διαχείρισης ἐξόδων τοῦ ταχυδρομικοῦ σταθμοῦ μέ ἕδρα τό Δομένικο: Ἔτος 1818 «140 γρόσια ὁπού ἐπλέρωσα τόν χανιτζή εἰς Μουλόγουστα ὅπου ἦταν τζουχανταρέοι (ἀξιωματοῦχοι) μαζί μέ τόν Ἡμέρ Λέβανει, ὅπου ἦταν ἀπάνω (ἐπόπτης) εἰς τούς ἐργάτες στό γερίζι (ὑδραγωγεῖο)».

Στό ἴδιο ἔγγραφο ἀναφέρει πάλι ὁ διοικητής τοῦ ταχυδρομικοῦ σταθμοῦ: «Ὁ Μπεκίρης Ἀράπης ὅπου ἦλθε δύο βολές (φορές) εἰς τό κονάκι μου (στό Δομένικο) διά νά διορθώσωμεν κάθε ὑπόθεσιν διά τό γκιρίζι (ὑδραγωγεῖο) τοῦ αὐθέντου μας βεζύρ Βελῆ πασᾶ». Οἱ ἄνθρωποι αὐτοί εἶναι ὑψηλά ἱστάμενοι πού ἔρχονται ἀπό μακριά, ἕνα εἶδος εἰδικῶν ἐργολάβων μηχανικῶν πού μέ τίς γνώσεις τους σέ θέματα ὑδραγωγείων, εἶναι σέ θέση νά διορθώνουν κάθε εἴδους κακοτεχνία, νά ἐλέγχουν τήν ποιότητα τῶν ὑλικῶν, νά ἐπιβλέπουν γιά τίς σωστές κλίσεις τῶν ἀγωγῶν καί πολλά ἄλλα.

Ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ δυνατότητα κατασκευῆς ἑνός τέτοιου μεγάλου ἔργου. Ἕνα ἔργο τεράστιο, πολύ μεγάλου κόστους. Ἄς ὑπολογίσουμε: κτίσματα μήκους 28 χιλιομέτρων, 11 γέφυρες συνολικοῦ μήκους πάνω ἀπό 250 μέτρα.

Ἐξαγωγή πέτρας ἀπό τό λατομεῖο, σπάσιμο καί μεταφορά της, καμίνια γιά τήν παραγωγή ἀσβέστου, παραγωγή κονιαμάτων καί μεταφορά σέ ὅλο τό μῆκος του, ξυλεία γιά ξυλότυπους, σκάψιμο ὀρυγμάτων, στά ὁποῖα κτίζονται οἱ ὑπόγειοι ἀγωγοί καί στή συνέχεια σκεπάζονται, στρατιές μουλαριῶν, ἁμαξῶν μεταφορᾶς, εἰδικοί τεχνίτες ὑδραγωγείων, ἐργάτες καί πολλά ἄλλα.

Ὁ Βελῆ πασάς, ὅπως εἴδαμε, γράφει στόν Ἀλῆ πασά πώς θά τοῦ κοστίσει 60.000 γρόσια, ἐπειδή θά χρησιμοποιοῦσε τό ἀρχαῖο ὑδραγωγεῖο. Ἡ ἔρευνα ἔδειξε ὅτι λίγα τμήματα τοῦ παλαιοῦ ὑδραγωγείου χρησιμοποίησε. Στόν περιηγητή Edward Everett, πού φιλοξενεῖ στό σαράι του ὁ Βελής, λέει ὅτι θά τοῦ κοστίσει 9.000.000 γρόσια. Πιστεύουμε ὅτι τό ποσόν αὐτό φαίνεται λογικό, σύμφωνα μέ τίς τιμές τῆς ἐποχῆς ὅπως ὑπολογίσαμε.

Μέ τό σημερινό νόμισμά μας κόστισε μεταξύ 15 μέ 20.000.000 εὐρώ. Στόν Ἀλῆ πασά γράφει τό ἀστεῖο ποσό τῶν 60.000 γροσίων, διότι φαίνεται ὅτι ὁ πατέρας του τόν κατηγορεῖ πώς κάνει σπατάλες στή διοίκησή του, μέ κατασκευές σιντριβανιῶν, λιμανιῶν κ.τ.λ..

Γραφεῖ ὁ Βελής ὅταν τοῦ κάνει ἐπιστολή γιά τούς τεχνίτες πού εἴδαμε: «Ἔξω ἀπό αὐτούς (τούς τεχνίτες) ἄλλους δέν ἔχω, μήτε στά τσιφλίκια, ἀλλά οὔτε κανένα σιντριβάνι φτιάχνω, μά τό κεφάλι σου, καί ὅπως σᾶς τό εἶπε ψέματα ἔκρινε»21
.
Τελειώνοντας, τίθεται τό ἐρώτημα: Τελείωσε τό ἔργο; Λειτούργησε τό ὑδραγωγεῖο ἤ ἔμεινε ἡμιτελές; Ὅταν ὁ Βελής συνομιλεῖ μέ τόν Everett εἶναι 5 Ἀπριλίου τοῦ 1819. Γνωρίζουμε ὅτι ὁ σουλτάνος (Μαχμούτ ὁ Β΄) μεταθέτει τόν Βελῆ ἀπό τή Θεσσαλία στή Ναύπακτο.

Ὁ Βελής γράφει 22 στίς 6 Νοεμβρίου τοῦ 1819: «Ἔφθασε ὁ τάταρης (ἔφιππος ταχυδρόμος) μέ ἔγγραφο πού περιέχει τό ἀζελίκι μου (τήν παύση του)». Γνωρίζουμε ἀπό ἄλλη του ἐπιστολή23, ὅτι ξεκινᾶ ἀπό τή Γούνιτσα (Ἀμυγδαλέα) γιά τή Ναύπακτο τή Δευτέρα 8 Δεκεμβρίου
1819.

Ἄραγε σ’ αὐτούς τούς 8 μῆνες τελειώνει τό ἔργο;

Σέ ἔγγραφο τοῦ διοικητῆ τοῦ ταχυδρομικοῦ σταθμοῦ τοῦ Δομενίκου, τῶν ἀρχῶν τοῦ 1819, διαβάζουμε24: «Ἦλθε ὁ Τιλχάμπεης καί ἐσυργιάνησεν (μελέτησε τή διαδρομή) τῶν νερῶν στό γκυρίζι καί εἶχε κονέψει (κατέλυσε) στόν Χατζῆ Κωνσταντῆ γιά κάποιες ἡμέρες».

Φαίνεται ὅτι εἶχε μπεῖ τό νερό στό ὑδραγωγεῖο.

Τέλος, ἄν συνδέσουμε τήν τύχη τοῦ ὑδραγωγείου μέ τήν τύχη τοῦ σαραγιοῦ τοῦ Βελῆ, γνωρίζουμε, ἀπό ἔγγραφα, ὅτι τό σαράι μέχρι τόν Ἰούλιο τοῦ 1820 βρίσκεται ὑπό τήν προστασία τῶν ἀνθρώπων τοῦ Βελῆ. Τό ἴδιο ἔτος, ὁ Ἀλῆ πασάς πέφτει σέ δυσμένεια τῆς Πύλης, δέχεται τήν ἐπίθεση τοῦ σουλτάνου καί στίς 24 Ἰαν. τοῦ 1822 δολοφονεῖται στά Γιάννενα, στό νησί τῆς λίμνης.

Ἡ φρουρά τοῦ κάστρου, στό Ἴτς-Καλέ, τῆς ὁποίας διοικητής εἶναι ὁ 16ετής γιός τοῦ Βελῆ πασᾶ Ἰσμαήλ μπέης καί ἀγαπημένος ἐγγονός τοῦ Ἀλῆ πασᾶ, παραδίδεται. Ὁ Ἰσμαήλ καί ἄλλοι πολέμαρχοι τῆς φρουρᾶς ὁδηγοῦνται στήν Κωνσταντινούπολη.

Ὁ ἱστορικός Ἀχμέτ Μουφίτ, ἀπόγονος τοῦ Ἀλῆ πασᾶ, στό βιβλίο του πού ἔγραψε τό 1903 μέ πληροφορίες τοῦ ζῶντος τότε γιοῦ τοῦ Ἰσμαήλ, ἐγγονοῦ τοῦ Βελῆ, γράφει ὅτι καθώς ὁδεύουν, ὁ Ἰσμαήλ καί οἱ ἄλλοι, ἀπό τά Γιάννενα μέσω Τρικάλων – Ἑλασσόνας – Μακεδονίας στήν Κωνσταντινούπολη, ὅταν ἔφθασαν στήν περιοχή τοῦ Τυρνάβου, γνωρίζοντας ὅτι εἶχε ἤδη ἐκτελεστεῖ ὁ πατέρας του Βελῆ πασάς, ρώτησε τούς δεσμῶτες του ἄν εἶναι δυνατόν νά πυρπολήσει τό παλάτι στόν Τύρναβο, τό ὁποῖο ἔχε κτίσει ὁ πατέρας του γιά νά ἀναπαύεται καί δέν πρόφθασε νά τό χαρεῖ. Ἡ ἄδεια δόθηκε καί τό ἴδιο βράδυ (ἦταν καλοκαίρι τοῦ 1822) τό παλάτι κάηκε25 .

Ἴσως αὐτό νά ἦταν καί τό τέλος τοῦ ὑδραγωγείου. Τό νερό θά γύριζε πάλι τούς νερόμυλους τοῦ Βρυζόστι.

H επισκευή ενός αρχαίου υδραγωγείου για να φέρνει νερό στον Τύρναβο (μέρος 1ο)

Δείτε όλες τις τελευταίες ειδήσεις στο tirnavospress.gr, ακολουθήστε μας στα social media: FacebookInstagramGoogle News, YouTube,  X  και  TikTok. Προσοχή! Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των πληροφοριών του παραπάνω άρθρου (όχι αυτολεξεί) ή μέρους αυτών μόνο αν: Αναφέρεται ως πηγή το tirnavospress.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά. – Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή – Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος.