Γράφει ο Ph.D. Ευάγγελος Καραμπότσης
Τα όνειρα αποτελούν έναν μυστηριώδη και συναρπαστικό κόσμο, όπου η φαντασία και η πραγματικότητα συνδυάζονται με μοναδικό τρόπο, δημιουργώντας εμπειρίες που συχνά ξεπερνούν τα όρια της συμβατικής λογικής και φυσικής. Από την αρχαιότητα έως και τις μέρες μας, τα όνειρα συντροφεύουν τον άνθρωπο,, αναδεικνύοντας έναν πλούτο εκφραστικών δυνατοτήτων που υπερβαίνουν τα περιορισμένα όρια του πραγματικού (;) κόσμου και αφήνοντας στίγματα στον πολιτισμό, τις τέχνες, και τη φιλοσοφία
Ένα από το πιο διάσημα όνειρα της ιστορίας είναι το “φίδι” του Κέκουλε που θωρείται η παλιότερη περίπτωση τυχαίας έμπνευσης στον χώρο της χημείας και συνδέεται με τη δομή των αρωματικών ενώσεων, όπου ο Φρήντριχ Άουγκουστ Κέκουλε (Friedrich August Kekule von Stradonitz, 1829 – 1896) πρότεινε μια κυκλική δομή για το βενζόλιο. Η έμπνευσή του προήλθε από ένα όνειρο, όπου είδε τα στοιχεία υδρογόνου και άνθρακα να σχηματίζουν αλυσίδες που μετατρέπονταν σε φίδια, με ένα από αυτά να δαγκώνει την ουρά του, εμπνέοντας την ιδέα της ταλάντωσης των δομών. Ο Κέκουλε προέβλεψε ότι το βενζόλιο διαθέτει μια κυκλική δομή, παρακολουθώντας τις συνήθεις χημικές αντιδράσεις του. Αν και η πρότασή του αντιμετωπίστηκε, αρχικά, με σκεπτικισμό, αποτέλεσε τη βάση για τη θεωρία της χημικής δομής και την ανάπτυξη της οργανικής χημείας. Η εμβέλεια του έργου του Κέκουλε αναγνωρίστηκε με εορτασμό από τη Γερμανική Χημική Κοινότητα μετά από 25 χρόνια από την πρότασή του. Η θεωρία της χημικής δομής και η εξέλιξη της οργανικής χημείας οφείλουν πολλά στην ανακάλυψη του Κέκουλε, η οποία εκδηλώθηκε μέσα από μια συνδυασμένη διαδικασία ονείρου, παρατηρήσεων και εμπνεύσεων (Rothenberg, 1995).
Γενικά, η απασχόληση με τα όνειρα και η προσπάθεια να ερμηνευτούν έχει βαθιές ρίζες στην ανθρώπινη ιστορία και κουλτούρα. Οι άνθρωποι ασχολούνται με τα όνειρα από την αρχαιότητα, και η σημασία τους ποικίλει ανάλογα με τον πολιτισμό, τη θρησκεία, και τις προσωπικές πεποιθήσεις.
Η προσέγγιση στη μελέτη και ερμηνεία των ονείρων έχει υποστεί σημαντικές εξελίξεις κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Σε πολλούς πολιτισμούς παγκοσμίως, το όνειρο έχει αντιληφθεί ως κατέχον πνευματικής σημασίας. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και ποιητές επέδειξαν ζωηρό ενδιαφέρον για τα όνειρα, θεωρώντας ‘τα ως μέσο επικοινωνίας με τους θεούς ή ως πηγή σημαντικών μηνυμάτων. Εντούτοις, η αποκρυπτογράφηση των ονείρων είχε ειδική ένταση στην Αρχαία Αίγυπτο. Οι Αιγύπτιοι δημιούργησαν τόμους βιβλίων γεμάτους κοινά όνειρα και τις υποτιθέμενες ερμηνείες τους. Αυτά τα βιβλία χρησιμοποιούνταν από επαγγελματίες για να βοηθήσουν τους ανθρώπους στην ερμηνεία των ονείρων τους. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι υπάρχουν ερμηνείες ονείρων ακόμη και στη Βίβλο (Hughes, 2000).
Στον μεσαίωνα, τα όνειρα συχνά εκλαμβάνονταν ως προφητικά ή ως πνευματικά βιώματα, ενώ κατά την διάρκεια της Αναγέννησης, οι φιλόσοφοι όπως ο Καρδανό (Girolamo Cardano, 1501 – 1576) και ο Φιτσίνο (Marsilio Ficino, 1433 – 1499) εξέταζαν τη σημασία των ονείρων και τον ψυχικό κόσμο.
Στη σύγχρονη εποχή, η ψυχανάλυση των ονείρων, που εκκινεί από τον Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud, 1856 – 1939) και άλλους ψυχολόγους, έχει σημαντική συνεισφορά στην κατανόηση του ρόλου που διαδραματίζουν τα όνειρα στο ψυχικό βίωμα του ανθρώπου. Παρά την πρόοδο αυτής της προσέγγισης, το ενδιαφέρον για τα όνειρα παραμένει έντονο, καθώς πολλοί αναζητούν πιθανές ερμηνείες προκειμένου να εμβαθύνουν στην κατανόηση του ψυχισμού τους (Hughes, 2000).
Επιπλέον, τις τελευταίες δεκαετίες, επιστημονικά πειράματα αποκαλύπτουν τα οφέλη που προκύπτουν από τα όνειρα για τον οργανισμό μας. Θεωρείται ότι τα όνειρα συμβάλλουν σε διάφορες εγκεφαλικές λειτουργίες που επηρεάζουν την επιτυχία, τη νοημοσύνη μας ακόμη και την επιβίωσή μας (Pesant & Zadra, 2004).
Κατά τη διάρκεια του ημερήσιου χρονικού διαστήματος που αφιερώνουμε στον ύπνο, υποβαθμιζόμαστε στην κατάσταση των ονείρων περίπου δύο ώρες. Εντούτοις, αν σκεφτούμε τον συνολικό χρόνο του ύπνου σε ένα χρονικό διάστημα ογδόντα ετών, αναδύεται μια εντυπωσιακή πραγματικότητα: περίπου εξήντα χιλιάδες ώρες αφιερωμένες στα όνειρα. Αυτό αντιστοιχεί σε περίπου δέκα χρόνια ζωής που την ξοδεύουμε στον κόσμο των ονείρων (Künstlicher, 2001).
Η ερώτηση που προκύπτει αυτομάτως είναι: Γιατί αφιερώνουμε τόσο πολύ χρόνο σε αυτή τη διαδικασία; Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι ο ύπνος και, κατ’ επέκταση, τα όνειρα, προσφέρουν κάποιο είδος οφέλους. Διαφορετικά, δεν θα επιλέγαμε να ξοδέψουμε τόσο σημαντικό μέρος της ζωής μας σε αυτή την εμπειρία.
Η συνεχής έρευνα σχετικά με τα όνειρα αναδεικνύει τον ρόλο των ονείρων σε ποικίλες εγκεφαλικές λειτουργίες. Επιστήμονες υποστηρίζουν ότι τα όνειρα συντελούν στην επιτυχία, την ανάπτυξη της νοημοσύνης, ακόμη και στην επιβίωση του οργανισμού. Έτσι, οι ώρες που αφιερώνουμε στα όνειρα μπορεί να αναδειχθούν ως περίοδος ενδυνάμωσης και αναζήτησης καλλιέργειας του εσωτερικού μας κόσμου (Cipolli et al., 1993).
Όλοι μας εμβαθύνουμε στον κόσμο των ονείρων, ακόμη και αν η μνήμη μας δεν καταγράφει πάντα αυτή την περιπλοκή. Είναι ενδιαφέρον πώς, συχνά, τα πιο εκκεντρικά/περίεργα όνειρα είναι εκείνα που μας απασχολούν περισσότερο. Σχεδόν οι μισοί από εμάς καταφέρνουμε να θυμόμαστε τουλάχιστον ένα όνειρο κάθε εβδομάδα, με τις γυναίκες να έχουν την τάση να αναθεωρούν και να θυμούνται τα όνειρά τους πιο συχνά σε σύγκριση με τους άνδρες. Αυτή η φυσική κλίση να εξερευνούμε τον κόσμο του ύπνου αναδεικνύει τη σημαντική συμβολή των ονείρων στο ψυχικό μας τοπίο (Goldin, 2018).
Κατά τη διάρκεια του ύπνου, ο εγκέφαλος εναλλάσσεται μεταξύ διαφόρων φάσεων, που επαναλαμβάνονται σε κύκλους διάρκειας ενενήντα λεπτών, επαναλαμβανόμενοι τρεις έως έξι φορές κατά τη διάρκεια της νύχτας. Αρχικά, εισβάλουμε στον ύπνο από την κατάσταση της εγρήγορσης, με το σώμα να χαλαρώνει, την αναπνοή να επιβραδύνεται, και τη θερμοκρασία του σώματος να υποχωρεί. Καθώς εισερχόμαστε στη φάση του ελαφρού ύπνου, η αναπνοή συνεχίζει να υποχωρεί περαιτέρω. Ακολουθεί η φάση του βαθύ ύπνου με τα “Κύματα Δέλτα”, όπου το σώμα βρίσκεται σε εντονότερη χαλάρωση, ενώ ο εγκέφαλος επιδεικνύει εντατική δραστηριότητα για διαδικασίες ανάπτυξης και ανακατασκευής μνήμης. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται το στάδιο REM (Rapid Eye Movement), γνωστό και ως “ύπνος γρήγορων κινήσεων των ματιών”, όπου η αναπνοή επιταχύνεται, τα μάτια κάνουν γρήγορες κινήσεις, και τα όνειρα κατακλύζουν τη σκηνή. Σε αυτήν τη φάση, ο εγκέφαλος παρουσιάζει έντονη δραστηριότητα, παρόμοια με αυτήν που παρατηρείται κατά την ξύπνια κατάσταση (Feinberg, 1974).
Η πίστη στο ότι τα όνειρα συνείχαν κρυφά μηνύματα που χρειαζόταν να αποκωδικοποιηθούν ή να ερμηνευτούν παρέμεινε η κυρίαρχη θεωρία για την ερμηνεία των ονείρων έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Ένα σημαντικό έργο σε αυτήν την προσέγγιση ήταν το έργο του Φρόυντ με τίτλο “Ερμηνεία των Ονείρων”, στο οποίο υποστήριζε πως οι επιθυμίες μας, οι οποίες δεν ικανοποιούνται κατά τη διάρκεια της ξύπνιας κατάστασης, εκφράζονται μέσω των ονείρων. Όμως, ορισμένες από αυτές τις επιθυμίες μπορεί να είναι ενοχλητικές ή σκοτεινές. Έτσι, ο Φρόυντ επιχείρησε να αναδείξει την ιδέα ότι το μυαλό μας ανακατεύει τα όνειρα προκειμένου να αποκρύψει την πραγματική φύση των επιθυμιών μας (Price, 1986).
Στην συνέχεια, ο Καρλ Γιούνγκ (Carl Gustav Jung,1875 – 1961) διερεύνησε ακόμη περισσότερο τις θεωρίες του Φρόυντ και θεώρησε πως τα αρχετυπικά σύμβολα (για παράδειγμα, ένας σοφός γέρος ή ένας απατεώνας) που εμφανίζονται συχνά στα όνειρά μας, είναι καθολικά μεταξύ των ανθρώπων. Ο Γιούνγκ πίστευε πως τα όνειρα θα μπορούσαν να ερμηνευτούν, αν μπορούσαμε να αποκωδικοποιήσουμε τα συγκεκριμένα σύμβολα. Σύμφωνα με το Γιούνγκ, τα όνειρα έχουν δύο λειτουργίες: αντισταθμίζουν πράγματα που ο ονειροπόλος αγνόησε ή απώθησε και μπορούν να δώσουν στον ονειροπόλο υποδείξεις για το μέλλον (Price, 1986).
Παρ’ όλα αυτά, η σύγχρονη επιστήμη έχει απομακρυνθεί από τις παραδοσιακές θεωρίες των Φρόυντ και Γιούνγκ, προσεγγίζοντας τα όνειρα ως ένα ενδιαφέρον πεδίο ερευνών. Στις σημερινές μέρες, οι ερευνητές επικεντρώνονται στην ανακάλυψη των λειτουργιών και των οφελών του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια της διαδικασίας των ονείρων.
Αρχικά, θεωρήθηκε πως ο συνδυασμός εικόνων, γεγονότων και ιστοριών που βιώνουμε σε ένα όνειρο αποτελούσε απλώς παρενέργειες βασικών διεργασιών στον εγκέφαλό μας. Αυτός ο συνδυασμός θεωρούνταν ένα είδος “νευρολογικού θορύβου” (Siclari et al., 2017), που παρουσιάζεται κατά τη διάρκεια του ύπνου. Οι επιστήμονες πίστευαν ότι διάφορα μέρη του εγκεφάλου προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν αυτόν τον “νευρολογικό θόρυβο,” μετατρέποντάς ‘τον σε μια τυχαία παρουσίαση εικόνων και γεγονότων σε μία ιστορία (Θεωρία Ενεργοποίησης – Σύνθεσης Ονείρων) (Williams et al., 1992).
Ωστόσο, η συνέχεια της έρευνας για τα όνειρα και τα σχετικά πειράματα απέδειξαν ότι τα όνειρα, στην πραγματικότητα, δεν είναι τυχαία φαινόμενα. Οι ειδικοί άρχισαν να αναρωτιούνται εάν τα όνειρα δεν είναι, τελικά, απλώς “νευρολογικός θόρυβος”, αλλά μήπως ο εγκέφαλος ονειρεύεται για να διατηρεί την υγεία του.
Αυτό που ονειρευόμαστε συνήθως σχετίζεται με αυτά που κάνουμε ενώ είμαστε ξύπνιοι, ιδίως όταν μαθαίνουμε ή βιώνουμε κάτι νέο. Για παράδειγμα, σε ένα σχετικό πείραμα, περίπου το 35% των συμμετεχόντων που έπαιξαν ένα παιχνίδι προσομοίωσης σκι (Alpine Racer II), είχαν όνειρα σχετικά με αυτό το παιχνίδι (Wamsley et al., 2010).
Οι καθημερινές μας εμπειρίες, που βιώνουμε μόνο μία φορά, είναι εύθραυστες στη βραχυπρόθεσμη μνήμη και μπορούν εύκολα να εξαφανιστούν. Με το όνειρο, αυτές οι εμπειρίες επαναλαμβάνονται πολλές φορές, ενισχύοντας τη μεταφορά τους στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Τα μοτίβα της εγκεφαλικής δραστηριότητας μετά από ένα όνειρο μοιάζουν με εκείνα που σχηματίζονται κατά την αποθήκευση και ανάκτηση πληροφοριών από ισχυρές αναμνήσεις πραγματικών γεγονότων (Cipolli, 1995).
Ενδεχομένως, τα όνειρά μας να αποτελούν ένα είδος επανάληψης μνήμης των εμπειριών μας, με ένα πρόσθετο στρώμα “περίεργων” στοιχείων, καθιστώντας ολόκληρη τη διαδικασία λίγο πιο διασκεδαστική. Για παράδειγμα, σε ένα ακόμη πείραμα (Stickgold et al., 2000), αντίστοιχο με το πείραμα Alpine Racer II, ζητήθηκε σε συμμετέχοντες να παίξουν Tetris για επτά ώρες επί τρεις ημέρες. Μετά το πείραμα, δήλωσαν ότι είδαν “tetraminos” (κομμάτια από το Tetris) όταν αποκοιμήθηκαν. Φαίνεται λοιπόν ότι επαναλάμβαναν (στο όνειρό τους) το παιχνίδι για να αποθηκεύσουν τις νέες δεξιότητές τους στην μακροπρόθεσμη μνήμη (Cipolli, 1995) .
Φυσικά, δεν είναι όλα διασκέδαση και παιχνίδι τόσο στον πραγματικό κόσμο, όσο και στον κόσμο των ονείρων. Οι εφιάλτες αποτελούν ένα σκοτεινό κομμάτι της εμπειρίας του ονείρου. Δεν υπάρχει καθολικά αποδεκτός ορισμός για τον όρο “εφιάλτης”, αλλά συνήθως περιγράφεται ως ένα τρομακτικό και αγχώδες όνειρο που μπορεί να μας ξυπνήσει. Στην πραγματικότητα, περίπου ένα στα σαράντα όνειρά μας είναι εφιάλτης (Nielsen & Levin, 2007).
Ενώ δεν υπάρχει συγκεκριμένη απάντηση για τον λόγο που ο εγκέφαλός μας αναπαράγει τους χειρότερους φόβους μας και τις πιο δυσάρεστες αναμνήσεις μας, υπάρχουν πολλές θεωρίες. Ένας λόγος μπορεί να είναι ότι ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί τον ύπνο και τα όνειρα για να επεξεργαστεί και να ενσωματώσει συναισθηματικές εμπειρίες, συμπεριλαμβανομένων των φόβων και των ανησυχιών μας. Αυτή η διαδικασία μπορεί να βοηθήσει στην αυτο-ρύθμιση και την προσαρμογή του μυαλού μας σε δύσκολες συνθήκες. Επίσης, ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι εφιάλτες μπορεί να αποτελούν ένδειξη ανοιχτού διαλόγου με την ψυχολογική μας κατάσταση, βοηθώντας μας να αντιμετωπίσουμε και να επεξεργαστούμε τους φόβους μας σε έναν ασφαλή και ελεγχόμενο περιβάλλον, τον κόσμο των ονείρων (El-Solh, 2018).
Η θεωρία της Απειλής – Προσομοίωσης υποστηρίζει ότι τα όνειρα λειτουργούν ως μέσο εκπαίδευσης, επιτρέποντάς μας να “εξασκούμε” επικίνδυνες δραστηριότητες. Σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία, ως άνθρωποι ζούμε ξανά τρομακτικές εμπειρίες στα όνειρά τους και ο εγκέφαλός μας προσπαθεί να μας εκπαιδεύσει σε ένα ασφαλές περιβάλλον (τον ύπνο) για να αντιμετωπίσουμε μία ενδεχόμενη δύσκολη ή επικίνδυνη κατάσταση. Ωστόσο, στη σύγχρονη εποχή, η επαναληπτική ζωή αντίστοιχων σεναρίων μέσα από χρονικούς εφιάλτες μπορεί να αποδειχθεί εξουθενωτική (Zadra et al., 2006).
Επίσης, στα όνειρά μας, ασκούμε και κοινωνικές δραστηριότητες, γνωστή ως η «Θεωρία Κοινωνικής Προσομοίωσης των Ονείρων». Οι επιστήμονες παρατήρησαν πως τα όνειρα της συγκεκριμένης κατηγορίας είναι κάπως “ιδιαίτερα”· ένας καβγάς με κάποιον φίλο, μία σύγκρουση με έναν συνάδελφο, ένα “ραντεβού” με κάποιον στενό φίλο ή ακόμη και να πηγαίνουμε ξυπόλητοι στο σχολείο (Tuominen et al., 2019).
Σύμφωνα με την Θεωρία Κοινωνικής Προσομοίωσης των Ονείρων, δεδομένου πως η κοινωνικότητα είναι θεμελιώδης στοιχείο του είδους μας, αντίστοιχα όνειρα είναι (ας πούμε) απαραίτητα για την εξέλιξη μας (Tuominen et al., 2019).
Τα τελευταία χρόνια, οι επιστήμονες που ερευνούν την Επώαση του Ονείρου (Dream Incubation), μια διαδικασία που προετοιμάζει τον εγκέφαλο για πιο δημιουργική δραστηριότητα πριν και κατά την διάρκεια τον ύπνο υποστηρίζουν πως η περίεργη εμπειρία των ονείρων μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη για την επίλυση προβλημάτων. Σε μία έρευνα (Wamsley et al., 2010), φοιτητές που είχαν αναλάβει να λύσουν ένα πρόβλημα πριν τον ύπνο τους, το 25% των συγκεκριμένων φοιτητών ονειρεύτηκε τη λύση, εντός μίας εβδομάδας. Επειδή τα όνειρα δεν υπόκεινται σε περιορισμούς της συμβατικής λογικής και φυσικής, αποτελούν εξαιρετικό πεδίο για την αντιμετώπιση προβλημάτων και για την αναζήτηση “ιδιαίτερων” λύσεων (Barrett, 1993).
Τέλος, αρκετοί ερευνητές θεωρούν ότι η προέλευση των ονείρων σχετίζεται με την περιστροφή της Γης και το μεγάλο χρονικό διάστημα που οι άνθρωποι και τα ζώα περνούν στο σκοτάδι. Ο οπτικός φλοιός, υπεύθυνος για την όραση, καταλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος του εγκεφάλου και μπορεί να αλλάξει γρήγορα λειτουργίες στην περίπτωση που δεν αξιοποιηθεί καταλλήλως. Τα όνειρα ίσως έχουν εξελιχθεί για να διατηρούν ενεργές τις συγκεκριμένες περιοχές κατά τη διάρκεια της νύχτας, αποτρέποντας τον εγκέφαλο από τη σύνθεση ατυχών νευρωνικών δικτύων (Bókkon & Mallick, 2012; Hubel, 1963).
Ποια είναι, τελικά, τα οφέλη των ονείρων; Μπορεί να περιλαμβάνουν εξάσκηση, επιβίωση, εύρεση λύσεων, ανάπτυξη δεξιοτήτων – ίσως κάποιο, όλα ή κανένα από αυτά. Οι ειδικοί επιστήμονες, παρότι συνεχίζουν την έρευνα, δεν έχουν ακόμη καθορίσει ποιες από αυτές τις ιδέες ή θεωρίες είναι ακριβείς.
Η προσπάθεια να εξετάσουμε οι λειτουργίες ενός εγκεφάλου κατά τη διάρκεια του ύπνου αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές προκλήσεις της ψυχολογίας και της νευροεπιστήμης. Παρά την πολυπλοκότητα του θέματος, η συνεχής έρευνα διαμορφώνει συνεχώς μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα της επιστήμης των ονείρων, προσδίδοντας νέα φως στις διαφορετικές πτυχές της. Καθώς η έρευνα εξελίσσεται, ίσως κάποια στιγμή, να καταφέρουμε να ανακαλύψουμε την ουσία και τον ρόλο που διαδραματίζουν τα όνειρα στην ανθρώπινη εμπειρία.
