Τα Σεράγια του Βελή Πασά στη Θεσσαλία

Υπήρξε μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα και έμοιαζε τον πατέρα του όχι μόνον στη βουλιμία πλουτισμού, αλλά και στα βίτσια του. Ο Γάλλος πρόξενος στην αυλή του Αλή πασά Fr. Pouqueville αναφέρει χαρακτηριστικά ότι: “Έχουν μεταφρασθεί για χάρη του Βελή, τα πιο αισχρά βιβλία της Ευρώπης. Απολάμβανε, όταν αναμίγνυε τον πόνο με την ηδονή, όταν μάτωνε με δαγκωματιές τα χείλη της όμορφης γυναίκας που ατίμαζε, όταν ξέσκιζε με τα νύχια του τις καμπύλες που μόλις είχε χαϊδέψει. Ο οικοδεσπότης μας, που ήταν και ο γιατρός του [1], μας πληροφόρησε ότι αυτός ο πρίγκιπας κατατρώγεται ύπουλα από τα πλέον άσχημα αφροδίσια νοσήματα, κάτι που ωστόσο δεν τον εμποδίζει να διατηρεί ολόκληρο χαρέμι…”.

Κατά την παραμονή του στη Λάρισα φρόντισε να κτίσει τρία παλάτια (σεράγια). Το ένα ήταν στη Δέσιανη, τον σημερινό Αετόλοφο της Αγιάς, όπου είχε τεράστιες κτηματικές εκτάσεις (τσιφλίκια). Στο παλάτι του εδώ είχε δώσει σε μικρογραφία τη μορφή του παλατιού του πατέρα του στα Ιωάννινα. Είχε δημιουργήσει στο κέντρο μια μικρή τεχνητή λίμνη για να διασκεδάζει ο ίδιος και το χαρέμι του όσες φορές επισκεπτόταν την περιοχή. Ο Θεόδωρος Χατζημιχάλης (1873-1931), ο λόγιος της Αγιάς, περιγράφει με ζωηρά χρώματα την ταπείνωση και τον κατατρεγμό που υπέστησαν οι υπόδουλοι χριστιανοί κατά τη διάρκεια της κατασκευής του [2].

Πολλοί πιστεύουν ότι το δεύτερο ανάκτορο του Βελή πασά βρισκόταν στη Λάρισα και ονομαζόταν Ακ Σαράι (Λευκό Ανάκτορο). Δεν έχουμε να πούμε πολλά για το ανάκτορο αυτό. Ενώ η ονομασία της περιοχής διατηρήθηκε μέχρι τις μέρες μας (πρόκειται για την περιοχή της Νεάπολης, δίπλα από τη συνοικία της Φιλιππούπολης, μέχρι την Αβερώφειο Γεωργική Σχολή), εν τούτοις δεν έχει διασωθεί ούτε γραπτή πληροφορία, ούτε ανιχνεύθηκαν ευρήματα που να υποδηλώνουν τον εντοπισμό του. Και είναι ακόμα πολύ περίεργο, καθώς κατά την προεπαναστατική αυτή περίοδο που βρισκόταν στο πασαλίκι της Λάρισας ο Βελή πασάς (1812-1822) πέρασαν από τη Λάρισα αρκετοί Ευρωπαίοι περιηγητές (Holland, Pouqueville, Dupre και άλλοι), οι οποίοι επισκέφθηκαν και συνομίλησαν με τον Βελή πασά, χωρίς να αναφέρουν το παραμικρό για το Σαράι αυτό. Βέβαια ο Dupre τον συνάντησε στο ανάκτορο του Τυρνάβου, ο Holland όμως τον συνάντησε και συζήτησε μαζί του εδώ στη Λάρισα. Η μόνη αόριστη αναφορά που έχει εντοπισθεί για το Ακ Σαράι υπάρχει στο βιβλίο του Επαμ. Φαρμακίδη, ο οποίος γράφει:

“Ο Βελή πασάς συνεδέθη και δι’ αγχιστείας με την Λάρισαν, λαβών ως σύζυγον την θυγατέραν της πλούσιας Λαρισαίας Νετζήπ Μπέϊνας, διέμενε δε επ’ αρκετόν χρόνον εις Ακ Σαράι, ένθα κατά παράδοσιν, μη εξακριβωθείσαν, έκτισε το Σεράγιον, τουθ’ όπερ υπεδείκνυεν αυτώ ο Πράμος εν τη επιστολή του [3]. Από την αβεβαιότητα του Επαμ. Φαρμακίδη και κυρίως από την επιστολή του Πράμου όπου γράφει ότι “… εκείνος ο τόπος κάνη και για σαράγη” γίνεται φανερό ότι το Ακ Σαράι αναφερόταν μόνον ως περιοχή. Επομένως μπορεί και να μην υπήρξε τελικά ανάκτορο ή να μην ολοκληρώθηκε λόγω του θορυβώδους βίου του.

Το τρίτο ανάκτορο ο Βελή πασάς το κατασκεύασε στον Τύρναβο. Για το ανάκτορο αυτό έχουμε γραπτές μαρτυρίες από τρεις περιηγητές, τον Γάλλο Lois Dupre (Απρίλιος 1819), τον Άγγλο Edward Everett λίγους μήνες αργότερα (άνοιξη του 1819) και τον Έλληνα Ιωάννη Λεονάρδο από τα Αμπελάκια (1822), αλλά και από την προφορική παράδοση. Βρισκόταν στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Τούμπα, αριστερά από την έξοδο της γέφυρας προς την πόλη. Παλαιότερα η περιοχή αυτή ήταν γνωστή με το όνομα Σαράι. Ο Βελής, για να δώσει έκταση και μεγαλοπρέπεια στο παλάτι του και για να αποφύγει την ενοχλητική γι’ αυτόν γειτονία με χριστιανικό ναό, ισοπέδωσε την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής που βρισκόταν από παλιά στο σημείο αυτό, και διατήρησε απ’ αυτήν μόνο το ψηλότερο κυπαρίσσι που βρισκόταν στο προαύλιό της.

Το συγκρότημα του σεραγιού είχε πρόσοψη στην όχθη του Τιταρήσιου, ήταν τριώροφο και αρχιτεκτονικά διέφερε από τα γύρω κτήρια, γιατί ήταν κτισμένο σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά οικοδομικά πρότυπα.

Στον κάτω όροφο βρισκόταν η αίθουσα υποδοχής. Ήταν ένας τεράστιος επιμήκης χώρος, που είχε μήκος περίπου πενήντα βήματα, δηλαδή περί τα σαράντα μέτρα και ο οποίος ήταν διακοσμημένος με μεγαλοπρέπεια. Πάνω σε ένα φαρδύ ντιβάνι ήταν τακτοποιημένα συμμετρικά τριάντα οκτώ μαξιλάρια, κεντημένα με γοητευτικά σχέδια ανατολίτικου ύφους [4]. Οι τοίχοι της αίθουσας ήταν στολισμένοι με μεγάλους καθρέπτες, διάφορα χρυσά στολίδια και τοιχογραφίες με ποικίλα θέματα και λαϊκή τεχνοτροπία. Ολόκληρος αυτός ο διάκοσμος εκτεινόταν και στην οροφή, ενώ το δάπεδο ήταν στρωμένο με μεγάλες τετράγωνες πλάκες.
Στις τέσσερις γωνίες της αίθουσας ήταν τοποθετημένα διάφορα τρόπαια, ανάμεσα σε επίχρυσα ανάγλυφα στολίδια. Δεκαεπτά παράθυρα ήταν ορθάνοικτα, από τη μια στην απέραντη θέα της εξοχής και από την άλλη στην είσοδο δροσερού κύματος ατμοσφαιρικού αέρα. Όλο το σύνολο, αν και ανατολίτικο σε διακόσμηση, δεν υστερούσε σε μεγαλείο και λαμπρότητα.

Στον χώρο αυτόν, κατά τη διάρκεια της παρουσίας του Πασά στον Τύρναβο, γίνονταν οι ακροάσεις με επίσημους και υψηλούς επισκέπτες. Πολλές φορές χρησίμευε σαν αίθουσα θεατρικών παραστάσεων και κωμωδιών από περιπλανώμενα θεατρικά σχήματα, προερχόμενα από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Στον ίδιο χώρο απολάμβαναν κλασική μουσική και δίνονταν διάφορα κοντσέρτα από μεμονωμένους λυρικούς καλλιτέχνες ή μικρά μουσικά συγκροτήματα από την Ιταλία και τη Γερμανία, γεγονότα πρωτόγνωρα για την εποχή εκείνη, στον βυθισμένο στο καλλιτεχνικό σκοτάδι τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο.
Μάλιστα πιστεύεται ότι στον Τύρναβο έγινε η πρώτη εμφάνιση κλειδοκύμβαλου (πιάνου) στην Ελλάδα. Με όλα αυτά είναι φανερή η πρόθεση του Βελή πασά να εξομοιώσει το σαράι του στον Τύρναβο, με τα αντίστοιχα παλάτια των ευρωπαϊκών κρατών, τόσο σε αρχιτεκτονική διακόσμηση, όσο και σε καλλιτεχνική παρουσία.

Στον επάνω όροφο τα δωμάτια ήταν εξ’ ίσου λαμπρά στολισμένα με καθρέπτες, τοιχογραφίες και κάθε είδους ανάγλυφα επιχρυσωμένα διακοσμητικά θέματα. Σε μια αίθουσα, η οποία βρισκόταν στην ανατολική γωνία του κτιριακού συγκροτήματος, υπήρχε ευρύς εξώστης, από τον οποίο η θέα προς τη Λάρισα και τις εύφορες πεδιάδες, που πότιζε η οφιοειδής πορεία του Πηνειού, ήταν καταπληκτική και απέραντη.

Σε άλλη πλευρά του παλατιού βρισκόταν πολλά και πλούσια σε διακόσμηση λουτρά, το χαρέμι και τα ιδιαίτερα διαμερίσματα του πασά. Δυτικά του συγκροτήματος εκτεινόταν μεγάλη αυλή με κήπους και δέντρα, ενώ στο μέσον της εξωτερικής αυλής διατηρούνταν το ψηλό κυπαρίσσι του παλιού ναού της Αγίας Παρασκευής.

Το 1818, μέσα στους χώρους του παλατιού αυτού οδηγήθηκε μετά τη σύλληψή του από τους γενίτσαρους του Βελή, ο οσιομάρτυρας Γεδεών από την Κάπουρνα της Μαγνησίας. Η εμμονή του να μην αλλαξοπιστήσει, παρά τα οικτρά βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκε, εξόργισε τον τυραννικό πασά τόσο, ώστε διέταξε τον διαμελισμό του μέσα στα λουτρά του παλατιού στις 30 Δεκεμβρίου του 1818, ημέρα κατά την οποία έκτοτε τιμάται η μνήμη του.

Μετά τον θάνατο και την καταστροφή του Αλή πασά και την εξολόθρευση όλης της οικογενειακής του δυναστείας από τους Τούρκους, το παλάτι του Βελή πασά στον Τύρναβο κάηκε το 1822 από τους πολεμοχαρείς στρατιώτες του σουλτάνου. Όμως, παρ’ όλη αυτή την καταστροφή, για πολλά χρόνια μετά, θαυμάζονταν από τους περαστικούς επισκέπτες και περιηγητές του Τυρνάβου, αν και είχε μετατραπεί σχεδόν σε ερείπια.

[1]. Ο Βελή πασάς περιβαλλόταν από μια ομάδα γιατρών, καθώς είχε πολλά ιατρικά προβλήματα. Ο σπουδαιότερος εξ αυτών ήταν ο γνωστός Ηπειρώτης ιατροφιλόσοφος Ιωάννης Βηλαράς.

[2]. Αγραφιώτης Δημήτριος. Ο Αετόλοφος και το Βαθύρεμα Αγιάς. Το χειρόγραφο του Θ. Χατζημιχάλη “Το Συμπόσιον του Σατράπου”, Θ.ΗΜ. τόμ. 10ος, Λάρισα (1986) σελ. 17-74.

[3]. Ο Πράμος υπογράφεται στην επιστολή του προς τον Βελή πασά ως δούλος του. Η επιστολή έχει ημερομηνία 28 Σεπτεμβρίου Λάρισα, χωρίς χρονολογία και αναφέρει τα εξής: “… από τον ηζέτ μουλάν μου είπεν και στοματικός δια το ακ σαράγη που ήσουν κονευμένος πρόπερσι. Το έχει δια πούλημα … και μου είπεν ο ηζέτ μουλάς να το πάρη ο αφέντης μου, εκείνος ο τόπος κάνη και για σαράγη όπου δεν βρίσκεται και καλλιότερον”. Φαρμακίδης Επαμεινώνδας. Η Λάρισα από των μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926) σελ. 208 και 333.

[4]. Το κεντημένο ύφασμα ενός μαξιλαριού από το ανάκτορο του Βελή πασά διατηρείται μέχρι σήμερα.

Άρθρο του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου