Προίκα ένας θεσμός που οι ρίζες του χάνονται στην αρχαιότητα αποτελούσε μεγάλο βραχνά για την οικογένεια. Δεν είναι τυχαίο που μέχρι και στο πρόσφατο παρελθόν στην “ερώτηση πόσα παιδιά έχετε;” H απάντηση ήταν ένα παιδί και ένα κορίτσι.
Το παιδί ήταν το αρσενικό μέλος της οικογένειας που θα συνεχίσει το όνομα και την παράδοση της οικογένειας. Η μη τεκνοποίηση ήταν αιτία να χαρακτηρίζουν την γυναίκα ως στέρφα και τη θεωρούσαν αποκλειστικά και μόνο αυτή ως πηγή του προβλήματος. Τα κορίτσια στην οικογένεια της ήταν βάρος ,που έπρεπε γρήγορα να παντρευτούν για να ανασάνει η οικογένεια. Ο γάμος για τη γυναίκα ήταν μονόδρομος και το χειρότερο της στερούσαν το δικαίωμα επιλογής ,τα πάντα ήταν μελετημένα από τη στιγμή που θα ερχόταν στον κόσμο. Ο Όμηρος αναφέρει την προίκα ως «το κατά τους γάμους διδόμενον μερίδιον, προίξ ή φερνή» (lidell-Scott).
Στην Οδύσσεια, που αναφέρεται σε μεταγενέστερη εποχή από εκείνη της Ιλιάδας, βρίσκουμε δύο απόψεις για την προίκα, δηλαδή και προσφορά του γαμπρού προς τη νύφη. Η Αρχαϊκή περίοδος φθάνει στο τέλος της και ο νομοθέτης Σόλων τον 6ο αιώνα π.χ. με τη «Σεισάχθεια» όρισε ότι «η γυναίκα που παντρεύεται δεν παίρνει τίποτα άλλο μαζί της, παρά μόνο τρία φορέματα και μερικά οικιακά σκεύη». Έτσι κατάργησε το θεσμό των πλουσίων δώρων στους γάμους, γιατί προκαλούσε τον ανταγωνισμό και λειτουργούσε ως μηχανισμός μεταβίβασης και συγκέντρωσης περιουσίας και πλούτου στις πλούσιες οικογένειες.Τα χρόνια παιρνούν και φθάνουμε στη κλασσική εποχή όπου η προίκα περιλάμβανε ρουχισμό, οικιακά σκεύη, έπιπλα και χρήματα, τα οποία προσφέρονταν ως προίκα από τον πατέρα της νύφης στον γαμπρό. Δεν είχαν την έννοια των δώρων, αλλά την εκπλήρωση υποχρέωσης για συμμετοχή και συνεισφορά της νύφης και της οικογένειάς της στην αντιμετώπιση των βαρών της καινούριας οικογένειας. Ο Αριστοτέλης την χαρακτήρισε βαρβαρικό έθιμο, ενώ ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» είναι πολέμιος της προίκας και τη θεωρεί αντιδημοκρατική, γιατί συμβάλλει στην ένωση δύο μεγάλων περιουσιών και στη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια λίγων.
Στη Ρωμαϊκή εποχή όταν η γυναίκα έφευγε από την οικογένειά της και περνούσε στην οικογένεια του συζύγου της, έχανε τα κληρονομικά της δικαιώματα πάνω στη οικογενειακή περιουσία. Ως αντιστάθμισμα ο πατέρας της νύφης είχε υποχρέωση να δίνει ορισμένα περιουσιακά στοιχεία στον άνδρα της ως αποζημίωση. Στα πρώτα ρωμαϊκά χρόνια η προίκα ήταν απλώς ηθική υποχρέωση του γονιού ως αποζημίωση προς το γαμπρό που γίνεται ο κύριος της κόρης. Με κείνα και τα άλλα φθάσαμε στο Βυζάντιο που ο θεσμός καλά κρατεί και συνεχίζει και στην Τουρκοκρατία. Στα Βυζαντινά χρόνια πλέον η Προίκα καταγραφόταν σε έγγραφο ,’που ονομάζονταν προικοσύμφωνα (προικοχάρτια, αρραβωνοχάρτια).Στο Βυζάντιο η σύνταξη συμβολαίου για την προίκα της γυναίκας ήταν υποχρεωτική για την ανώτερη κοινωνική τάξη, τους εμπόρους, τους αξιωματούχους κλπ.
Στα μεταβυζαντινά χρόνια η προίκα έγινε ένας θεσμός του άγραφου και εθιμικού δικαίου που ρίζωσε στους ανθρώπους. Στη περίοδο της Τουρκοκρατίας η προίκα καθόριζε σε απόλυτο βαθμό τον «καλό γαμπρό». Γύρω στα 1500 μ.Χ., μαρτυρούνται τα πρώτα συμβόλαια προίκας, τα λεγόμενα «προικοσύμφωνα», στα οποία μπορούμε να δούμε όλες τις κοινωνικές τάξεις και διαφορές. Τα πιο πλούσια προικοσύμφωνα περιέχουν σπίτια, χωράφια, ζώα κλπ., ενώ στα πιο φτωχικά αναφέρεται μόνο ρουχισμός, οικοσκευές, ίσως και καμιά… κότα! Τα έγγραφα αυτά συντάσσονταν από κληρικούς, ιερείς ή μοναχούς, που εφάρμοζαν το οικογενειακό δίκαιο στους υπόδουλους Έλληνες. Η σύνταξή τους γινόταν πάντα µε παρουσία μαρτύρων, που ήταν υποχρεωμένοι να υπογράψουν το προικοσύμφωνο. Το προικοσύμφωνο συντασσόταν πριν από τον γάμο και η προίκα παραδινόταν στον γαμπρό πριν από τη στέψη.
Περιλάμβανε είδη ρουχισμού , έπιπλα, οικιακά σκεύη, κοσμήματα, ζώα (πρόβατα, βόδια), νομίσματα, αλλά και ακίνητα (σπίτια, αμπέλια, χωράφια, ελαιοκτήματα κ.τ.λ.), που περιγράφονταν µε κάθε λεπτομέρεια (θέση, έκταση, γείτονες κ.τ.λ.). Η κυριότητα των ακινήτων ανήκε στη σύζυγο και µόνο την επικαρπία είχε ο σύζυγος, που είχε την υποχρέωση να διαχειρίζεται καλά την προίκα της συζύγου και να φροντίζει για τη διατήρηση και την ακεραιότητά της. Δεν είχε το δικαίωμα να εκποιήσει ή να παραχωρήσει µε οποιονδήποτε τρόπο κάποιο από τα προικώα ακίνητα. Αν πέθαινε ο σύζυγος ή αν χώριζε το ανδρόγυνο, η προίκα έμενε στη γυναίκα ως ιδιοκτησία της. Αν πέθαινε η σύζυγος, ένα μέρος της προίκας κληρονομούσε ο σύζυγος και το μεγαλύτερο μέρος κληρονομούσαν τα παιδιά. Αν το αντρόγυνο δεν είχε αποχτήσει παιδιά, τότε η προίκα γύριζε στον προικοδότη, αν ζούσε, ή στους νόμιμους κληρονόμους του. Στη δημιουργία της προίκας πάντως συμμετείχε όλη η οικογένεια. Τα αγόρια της οικογένειας έμπαιναν από νωρίς στον αγώνα της ζωής και δεν παντρεύονταν, αν δεν εξασφάλιζαν την προίκα της αδελφής τους και δεν την πάντρευαν.
Στη νεοελληνική οικογένεια τα παιδιά παντρεύονταν κατά σειρά ηλικίας, αλλά οι θυγατέρες προηγούνταν και ακολουθούσαν τα αγόρια με σειρά ηλικίας. Ήταν ατιμωτικό για τον άντρα να παντρευτεί πρώτος και ν’ αφήσει αδελφή μεγαλύτερη ή μικρότερη ανύπαντρη. Αν δεν «αποκαθιστούσαν» τις αδελφές τους, δεν μπορούσαν να κάνουν τη δική τους οικογένεια. Ο γάμος τότε στις περισσότερες των περιπτώσεων αποτελούσε ένα είδος εμπορικής συμφωνίας παζαριού.
Οι πλούσιοι γινόντουσαν πλουσιότεροι, καθώς προτιμούσαν να παντρεύονται μεταξύ τους για να μεγαλώνουν τις φατρίες τους. Γίνονταν γάμοι από οικονομικό συμφέρον, «παζάρια» και εκβιασμοί για το ύψος της προίκας, «αγορά» γαμπρού, ματαιώσεις γάμων, επειδή η προίκα ήταν μικρότερη από τα υπεσχημένα, διαζύγια, αν η οικογένεια της νύφης δεν έδινε αρκετά μετά το γάμο και κάποιες φτωχές κοπέλες έμεναν στο ράφι, γιατί δεν είχαν προίκα. Η οικογένεια δεινοπαθούσε για να ικανοποιήσει την ακόρεστη επιθυμία του γαμπρού για πλούτο. Συχνά οι απαιτήσεις πολλών γαμπρών για προίκα ήταν παράλογες και πιεστικές και πολλές φορές εκβίαζαν για να εισπράξουν το ποσό που ήθελαν. Ο γαμπρός έθετε τους όρους και, εάν ήταν συμφέρουσα η πρόταση, γινόταν δεκτή η συμφωνία του γάμου.
Τον 20ο αιώνα, ιδιαίτερα μετά το 1950, ο θεσμός της προίκας πήρε εκρηκτικές διαστάσεις και έγινε σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα. Οι απελευθερωτικοί πόλεμοι (Βαλκανικοί πόλεμοι, εκστρατεία στη Μικρά Ασία), η κατοχή και ο εμφύλιος πόλεμος προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές στη χώρα, έφεραν μεγάλη δυστυχία και πολλές στερήσεις στις οικογένειες, που δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουν την προίκα των κοριτσιών τους και άρχισαν να διαμαρτύρονται για το θεσμό της προίκας.
Η επανάσταση κατά της προίκας όμως ξεκίνησε το 1955 από 17 κοινότητες της Ρούμελης, με πρωτοστάτη έναν ασπρομάλλη αγρότη, τον Κώστα Κίτσο, κοινοτάρχη στο χωριό Άγιος Γεώργιος – Νεοχωράκι Φθιώτιδας, που έστειλαν ένα υπόμνημα προς τη βασίλισσα Φρειδερίκη ικετεύοντάς την να αναλάβει πρωτοβουλία για την κατάργηση του αναχρονιστικού θεσμού «της προικός». Η ιδέα του υπομνήματος προήλθε από μια συζήτηση που είχε ο Κώστας Κίτσος με έναν συμπατριώτη του, πατέρα τριών κοριτσιών, από το χωριό Λευκάδα. Είχε πάει στον κοινοτάρχη να τον συναντήσει για να ζητήσει τη βοήθειά του. «Άκου Κώστα. Ήρθε κάποιος για το κορίτσι μου και μου ζητάει προίκα και δεν έχω να του δώσω.
Και από πάνω είναι και ξεβράκωτος, δεν αξίζει να του την δώσω. Και η κόρη μου είπε, πατέρα δεν με σκοτώνεις καλύτερα από το να πάρω αυτόν για άντρα μου; Τι να κάνω Κώστα μου;». Στον αγωνιώντα για την τύχη του κοριτσιού του αγρότη ο Κώστας Κίτσος είπε αυστηρά και ρητά «πρέπει να τον διώξεις», οπότε και έλαβε από τον αγρότη την αποστομωτική απάντηση, «μια κουβέντα είναι αυτή, Κώστα….». Το περιστατικό και οι κουβέντες του αγρότη συγκλόνισαν τον δραστήριο κοινοτάρχη Κώστα Κίτσο, που πήρε την πρωτοβουλία μαζί με άλλους 17 κοινοτάρχες της Δυτικής Φθιώτιδας να ζητήσει την απαλλαγή των οικογενειών από το δυσβάσταχτο βάρος της προίκας. Οι κοινοτάρχες των 17 χωριών της Δυτικής Φθιώτιδας, μεταξύ των οποίων και ο κοινοτάρχης του Δικάστρου Παναγιώτης Χαμπέρης, συνέταξαν, υπέγραψαν και απέστειλαν στη Βασίλισσα Φρειδερίκη ένα υπόμνημα, στο οποίο έγραφαν: «Το μεγαλύτερο κοινωνικό πρόβλημα που παρουσιάζεται σήμερα εις την Ελλάδα είναι το της προικός των κοριτσιών.
Το πρόβλημα δε αυτό, κατά την μεταπολεμική ιδίως περίοδο, εμφανίζεται υπό την οξυτέρα αυτού μορφήν. Η προιξ με νομισματική πλέον μονάδα την αγγλική λίραν, κατάντησε ο μεγαλύτερος εφιάλτης των εχουσών κορίτσια οικογενειών. Ως επί το πλείστον δεν λαμβάνεται υπόψιν η προσωπική αξία ενός κοριτσιού, αλλά το ποσόν των λιρών που διαθέτει και ο νέος θα ρωτήσει πρώτον τι χρηματικό ποσόν διαθέτει η κόρη και έπειτα θα ρωτήσει δια την κόρην. Δια τούτο πολλά κορίτσια αξιών μένουν στο περιθώριο της ζωής και γίνονται γεροντοκόρες και πεθαίνουν από μαρασμό, οι δε γονείς αυτών καταλαμβάνονται από απογοήτευση και απελπισία».
Στο τέλος του υπομνήματος ικέτευαν τη βασίλισσα «να αναλάβει πρωτοβουλίες, για την κατάργησιν της προικός, θραύουσα ούτω τα δεσμά, των αλυσοδεμένων εκ ταύτης οικογενειών και μεταδίδουσα την χαράν, την ευτυχίαν και την ελπίδα εις αυτάς». Παρά τις δημοσιογραφικές διαστάσεις που πήρε η διαμαρτυρία των κοινοταρχών, δεν είχε άμεσα αποτελέσματα. Η βασίλισσα Φρειδερίκη, αντί να μεριμνήσει για την κατάργηση της προίκας, έκανε επισκέψεις ανά την επικράτεια και μοίραζε «βιβλιάρια των απόρων κορασίδων» με συμβολική κατάθεση 1.000 δρχ., που θα έπαιρνε κάθε άπορη κοπέλα με την ενηλικίωσή της ως προικοδότηση. Και ετοιμαζόταν για το γάμο της κόρης της πριγκίπισσας Σοφίας με το διάδοχο του ισπανικού θρόνου Χουάν Κάρλος.
Πράγματι στις 14 Μαΐου του 1962 η Αθήνα σημαιοστολισμένη ήταν έτοιμη γι’ αυτό τον παραμυθένιο γάμο. Μεταξύ των επίσημων καλεσμένων, που είδαν τη Σοφία να λάμπει μέσα στο νυφικό – «δαντελένιο όνειρο», ήταν 32 εν ενεργεία βασιλιάδες και πρίγκιπες και 109 έκπτωτοι εστεμμένοι ή πρίγκιπες. Η βασίλισσα Φρειδερίκη άσκησε φορτικές πιέσεις στον τότε πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή να καθορίσει μεγάλο ποσό από τον δημόσιο προϋπολογισμό για προίκα της κόρης της. Και στις 19 Φεβρουαρίου ο υπουργός Οικονομικών Σπυρίδων Θεοτόκης καταθέτει στη Βουλή νομοσχέδιο με το οποίο δίνεται προίκα στη Σοφία ύψους 9 εκατομμυρίων δρχ. (300.000 δολάρια) με απαλλαγή από κάθε φορολογία και με δυνατότητα να μετατραπεί σε συνάλλαγμα. Το νομοσχέδιο εγκρίθηκε δια βοής στις 16 Μαρτίου 1962, ενώ δαπανήθηκαν και 2.800.000 δραχμές για το «γάμο του αιώνα».
Οι φοιτητές ζητούσαν αύξηση των κονδυλίων για ην παιδεία και διαδήλωναν στους δρόμους της Αθήνας φωνάζοντας «Προίκα στην παιδεία όχι στη Σοφία», αλλά ποιος τους άκουγε; Σιγά-σιγά όμως όλη η Ελλάδα ξεσηκωνόταν κατά της προίκας. Τα πρώτα ουσιαστικά βήματα για την κατάργηση της προίκας έγιναν τον Ιούλιο του 1978 με τη σύσταση ειδικής νομοπαρασκευαστικής επιτροπής υπό τον ομότιμο καθηγητή της Νομικής Αθηνών Α. Γαζή, με σκοπό την κατάργηση των νόμων 1403-1404 του Αστικού Δικαίου, που αφορούσαν στην προίκα και αντιτίθεντο στις αρχές του Συντάγματος περί ίσων δικαιωμάτων των δύο φύλων. Η επιτροπή είπε «όχι στην προίκα» και ζήτησε την κατάργηση του θεσμού, αναφέροντας ότι οι γονείς δεν πρέπει να υποχρεούνται να δίνουν προίκα στα κορίτσια, αλλά να παρέχουν στα παιδιά τους -αγόρια και κορίτσια – όλα τα απαραίτητα εφόδια για το νέο ξεκίνημα στο γάμο τους. Μετά από πολύχρονες διαβουλεύσεις και συζητήσεις, το 1983 ψηφίστηκε η οριστική κατάργηση της προίκας με το νόμο 1329/83 που όριζε ότι και οι δύο σύζυγοι υποχρεώνονται να συμβάλλουν ανάλογα με τις δυνάμεις τους στην αντιμετώπιση των αναγκών της οικογένειας στο πλαίσιο της ισότητας καταργώντας τη προίκα και εκσυγχρονίζοντας έτσι το οικογενειακό δίκαιο.
Συγκεκριμένα ο νόμος 1329/1983 ορίζει ότι: (i) «οι γονείς δεν υποχρεούνται να δίνουν προίκα στα κορίτσια, αλλά να παρέχουν στα παιδιά τους – αγόρια και κορίτσια – όλα τα απαραίτητα εφόδια για το νέο ξεκίνημα στο γάμο τους», (ii) «οι σύζυγοι έχουν την υποχρέωση να συνεισφέρουν από κοινού, ο καθένας ανάλογα με τις δυνάμεις του, για την αντιμετώπιση των αναγκών της οικογένειας και (iii) «η συνεισφορά γίνεται με προσωπική εργασία, τα εισοδήματά τους και την περιουσία τους», στα πλαίσια της ισότητας, κοινωνικής και επαγγελματικής, των δύο φύλων. Με την νομοθετική κατάργηση του θεσμού της Προίκας και την χειραφέτηση της γυναίκας (ισότητα των φύλων) ανέτειλε για τις οικογένειες και τα παιδιά τους ένα αισιόδοξο μέλλον, καθώς τα παιδιά (αγόρια και κορίτσια) μπορούν, ισόνομα, ισότιμα και ισάξια, να εκπληρώσουν τα όνειρά τους, να εργαστούν, να αποκτήσουν περιουσία, να παντρευτούν, «Οικεία βουλήσει» και «να συνεισφέρουν από κοινού, το καθένα, ανάλογα με τις δυνάμεις του, για την αντιμετώπιση των βαρών της οικογενείας τους». Η χειραφέτηση της γυναίκας και η δυνατότητα να ορίζει τη ζωή της όπως η ίδια θέλει, μακριά από ταμπού του παρελθόντος, έβαλε τα προικοσύμφωνα έγιναν κειμήλια και ως τέτοια φυλάσσονται .
Γράφει η Κατερίνα Μαλίτα
