Πολλά χρόνια πρίν (ὅταν ἐρευνοῦσα ἐρείπια ἄγνωστων ἀρχαίων ὀχυρώσεων, κάστρων καί φρουρίων ὅλων των ἐποχῶν τῆς Θεσσαλίας), ἐπισκεφτήκαμε μαζί μέ τόν παλαιό καί ἀγαπητό φίλο καί γνωστό ἀρχαιολόγο Θόδωρο Παλιούγκα ἕνα ἄγνωστο ὀχυρωμένο οἰκισμό τῶν κλασικῶν καί ἑλληνιστικῶν χρόνων πού εἶχα ἀνακαλύψει στή θέση Ἅγιος Βασίλειος1, ἀκριβῶς ἀπέναντι ἀπό τό χωριό Δαμασούλι σέ σχέση μέ τόν Τιταρήσιο ποταμό.
Πάνω ἀπό τόν λόφο τῆς ἀκρόπολης τοῦ οἰκισμοῦ διακρίναμε μέσα σέ πουρναρότοπο κτίσματα πού γεφύρωναν βαθιές κοῖτες ρεμάτων πολύ κοντά στήν ἀρχαία κώμη.
Πλησιάζοντας στόν χῶρο, ἀποδείχτηκε ὅτι ἀποτελοῦσαν μέρη ἑνός ὑδραγωγείου καί οἱ λιθόκτιστες κατασκευές ἦταν πολύ νεότερης ἐποχῆς, χωρίς νά ἔχουν σχέση μέ τήν ἀρχαία κώμη, ὅπως ὑποθέσαμε. Τό θέμα ἔμεινε ἐκεῖ.
Χρόνια ἀργότερα, στό πλαίσιο μιᾶς ἄλλης μελέτης, διαβάσαμε ἕνα κείμενο τοῦ Ἀμερικανοῦ περιηγητῆ Everett Edward2, ὁ ὁποῖος πήγαινε ἀπό τά Τρίκαλα στόν Τύρναβο στίς 4 Ἀπριλίου 1819, τά ἑξῆς: «Πολλά μίλια πρίν φθάσουμε στόν Τύρναβο, βλέπουμε ἐργάτες πού δούλευαν στήν κατασκευή ἑνός ὑδραγωγείου γιά νά ἔρχεται νερό στό παλάτι τοῦ Βελῆ πασᾶ». Ἡ σκέψη πῆγε στά ἐρείπια τοῦ ὑδραγωγείου πού εἴχαμε παρατηρήσει τότε. Ἔτσι ἄρχισα τήν ἔρευνα, γιά τήν ὕπαρξη καί ἄλλων ἐρειπίων τοῦ ὑδραγωγείου, ποιά πορεία ἀκολουθεῖ, ἀπό ποῦ ἔρχεται τό νερό, ποιᾶς ἐποχῆς εἶναι ἡ κατασκευή κ.τ.λ. καί ἄν ἔχει σχέση μέ τόν Βελῆ πασά.
Σήμερα παρουσιάζουμε τά ἀποτελέσματα αὐτῆς τῆς ἔρευνας.
Ἀλλά ποιός εἶναι ὁ Βελῆ πασάς; Πρέπει νά πᾶμε πολύ πίσω. Ὁ Ἀλῆ πασάς, ἕνας πολέμαρχος ἀλβανικῆς καταγωγῆς ἀπό τό Τεπελένι, ἀπόγονος ἀνυπότακτων πολεμιστῶν καί ληστῶν, μαχόταν ἐνάντια στούς κατακτητές Ὀθωμανούς.
Ληστής καί ὁ ἴδιος, ὡς ἀρχηγός ἀτάκτων, εἶχε φήμη ἀνίκητου. Κατά τή διάρκεια τοῦ ρωσοτουρκικοῦ πολέμου 1787-1792, μέ τίς εὐλογίες τοῦ σουλτάνου, ἔλαβε μέρος καί ὁ Ἀλῆ πασάς μέ 3.000 ἐκλεκτούς καί ἔμπειρους Ἀλβανούς πολεμιστές. Ἔδειξε ἀνδρεία καί γιά τίς ὑπηρεσίες του στόν πόλεμο, μέ τούς ἀτάκτους του, ὁ σουλτάνος τοῦ παραχώρησε τή διοίκηση τοῦ σαντζακιοῦ (περιφέρειας) τῶν Τρικάλων, οὐσιαστικά ὅλης τῆς Θεσσαλίας, μέ ἕδρα τή Λάρισα.
Τόν ἑπόμενο χρόνο 1788, μέ ὄχι ὀρθόδοξο τρόπο κατάφερε νά διορισθεῖ διοικητής στό περίφημο καί πλούσιο πασαλίκι τῶν Ἰωαννίνων, ὅπου καί μεταφέρθηκε.
Στήν κενή θέση τοῦ διοικητῆ τῶν Τρικάλων, τοποθέτησε τόν δευτερότοκο γιό του Βελῆ, μπέη τότε, πού ἦταν 17 ἐτῶν «ὑπό ἔμφρονας καί πεπειραμένους συμβούλους» κατά τόν ἱστορικό Ἀραβαντινό3. Ὁ Βελής ἔμεινε στή Λάρισα ὡς διοικητής μέχρι τό 1790 καί ἐπανῆλθε, πασάς πλέον, ὡς διοικητής στή Λάρισα τό 1804, ὡς ἀμοιβή γιά τήν ἐξόντωση τῶν Σουλιωτῶν, μέ τήν ἰδιότητα τοῦ ἀρχιστρατήγου τῶν δυνάμεων κατά τοῦ Σουλίου, καί ἔμεινε μέχρι τό 1807.
Τελικά, μετά ἀπό μία θητεία ἀπό τό 1807 ἕως τό 1812 ὡς διοικητής τῆς Πελοποννήσου, ἐπανέρχεται στή Θεσσαλία, γιά μία ἀκόμη φορά, στίς 5 Σεπτεμβρίου τοῦ 1812.
Εἶναι τώρα 40 ἐτῶν περίπου, ἔμπειρος διοικητής ἐπαρχιῶν. Διαμένει στή Λάρισα, ὅπου κτίζει ἕνα παλάτι στήν περιοχή Ἀκ-Σαράϊ 4. Τό κλίμα τῆς Λάρισας τοῦ εἶναι ἀνθυγιεινό. Ἐπιλέγει ὡς ἕδρα τόν Τύρναβο. Ἐκεῖ, μεταξύ τοῦ 1814-1816, κτίζει ἕνα σαράϊ (παλάτι), τοῦ ὁποίου τό μέγεθος, τή μεγαλοπρέπεια καί τήν ἐσωτερική διακόσμηση τῶν αἰθουσῶν ἔχουν περιγράψει Ἕλληνες καί ξένοι περιηγητές: «τό σαράϊ αὐτό εἶναι μεγαλύτερο ἀπό ὅλα τα ἀνάκτορα τῶν Ἰωαννίνων», γράφει ὁ Edward Everett 5.
Βρισκόταν σέ ἕναν λόφο, στήν ἄκρη τῆς ἀριστερῆς ὄχθης τοῦ Τιταρησίου, ἀμέσως μετά τή γέφυρα τοῦ ποταμοῦ καί ἀπεῖχε 500-600 περίπου μέτρα ἀπό τόν Τύρναβο. Κτίζει στόν χῶρο αὐτό ἕνα στρατόπεδο καί ἕνα χαρέμι μέ κήπους, νερά καί ὀπωροφόρα δέντρα.
Μελετῶντας τά ἔργα καί τίς ἡμέρες τοῦ Βελῆ ὡς διοικητῆ διάφορων ἐπαρχιῶν καί κυρίως τῆς Θεσσαλίας, ὅπου εἶναι διοικητής 16 συνολικά χρόνια, διαπιστώσαμε ὅτι ἀρέσκεται στή δημιουργία ἔργων ὑποδομῆς, ὅπως δρόμων, γεφυρῶν, ἀποξηράνσεις ἑλῶν, ἀλλά καί πολυτελῶν κατασκευῶν.
Ἤδη ἔχουμε παρουσιάσει, σέ ἄλλη ἐργασία, τό μεγάλο ἔργο τῆς ἐπισκευῆς τῆς πολύτοξης γέφυρας στόν Πηνειό, ἔξω ἀπό τά Τέμπη, πού σχεδίαζε καί δέν πραγματοποιήθηκε λόγῳ τοῦ θανάτου τοῦ ἀρχιτέκτονα Haller fon Hallerstein6. Στήν Πελοπόννησο, κτίζει ἕνα ἀνάκτορο στήν Τρίπολη, καί ἔξω ἀπό τήν πόλη ἕνα ἐξοχικό σαράϊ ὅπου μεταφέρει νερό μέ ὑδραγωγεῖο ἀπό μία πηγή7.
Στά Γιάννενα, «πρωτεύουσα τοῦ βασιλείου, κτίζει ἕνα σαράϊ ὡραῖον μέγαρον» κατά τούς περιηγητές. Κτίζει ἐκεῖ καί ἕνα τζαμί, μεντρεσέ καί βιβλιοθήκη, τά ὁποῖα σώζονται ἀκόμα8.
Στά Τρίκαλα, τυπική ἕδρα τοῦ πασαλικίου, κτίζει ακόμα ἕνα σαράϊ 9. Στό χωριό Δέσιανη (Ἀετόλοφος) τῆς Ἀγιᾶς κτίζει μεγάλο σαράϊ καί δημιουργεῖ μία τεχνητή λίμνη πού τροφοδοτεῖται μέ νερό κοντινῆς πηγῆς10. Μεγάλο σαράι κατασκευάζει καί στήν περιοχή τοῦ κατεστραμμένου σήμερα χωριοῦ Τσιγγέλι, στήν περιοχή τοῦ Ἁλμυροῦ, στό λιμάνι, κοντά στή θάλασσα, ἀπό ὅπου ἐξάγει σιτάρι παντοῦ11.
Δημιουργεῖ ἔργα ἀποξήρανσης τοῦ ἕλους Νεσσονίδα12 καί τοῦ ἕλους στό χωριό Κορτίκι (Μεταμόρφωση) τοῦ Παλαμᾶ13. Ἔργο μέγα ἀποφυγῆς πλημυρῶν τοῦ Σοφαδίτικου ποταμοῦ στό χωριό Ματαράγκα, μέ μία βαθιά τάφρο χιλιομέτρων14. Κτίζει, ὡς φαίνεται, μία
πέτρινη γέφυρα μέ 16 καμάρες στόν Τύρναβο15 καί δρόμους Τυρνάβου-Ἐλασσώνας, Τυρνάβου–Τρικάλων, ταχυδρομικούς σταθμούς γιά ἔφιππους ταχυδρόμους16 καί ἄλλα.
Στό παρόν κείμενο θά ἀσχοληθοῦμε μέ τό μεγαλύτερο ἀπό τά ἔργα του, τό ὑδραγωγεῖο πού ἔφερνε νερό στόν Τύρναβο.
Ἡ ἔρευνα ἄρχισε μέ τήν μελέτη τῶν δύο γεφυρῶν ἀγωγῶν τοῦ νεροῦ στήν περιοχή τοῦ Ἁγ. Βασιλείου πού ἀναφέραμε ἀρχικά. Ἡ πρώτη εἶναι κτισμένη μέ ἀπελέκητους λίθους μέ πλούσιο ἀσβεστοκονίαμα, πού οἱ ἁρμοί καλύπτουν σχεδόν τούς λίθους (εἰκ. 1) καί γεφυρώνει ἕνα φαράγγι μέ σχεδόν κατακόρυφες ὄχθες, χαμένο σήμερα μέσα σέ πυκνή βλάστηση.
Στό κέντρο τῆς κατασκευῆς διακρίνεται ἡ γέννηση (ἡ ἀρχή) ἑνός τόξου ἀπ’ ὅπου περνοῦσε τό νερό τῶν βροχῶν πού σήμερα ἔχει καταρρεύσει (εἰκ. 2). Τό τόξο τῆς γέφυρας σχηματιζόταν μέ πελεκημένους λίθους, μέ ἄνοιγμα 3 μ. καί ὕψος 4 μ. Τό συνολικό ὕψος τῆς γέφυρας ξεπερνοῦσε τά 5,5 μ. Στό ἐσωτερικό της λιθοδομῆς ὑπάρχουν μεγάλοι ξύλινοι δοκοί, σέ σχῆμα σκάλας σάν ξυλοδεσιά, γιά μεγαλύτερη στερέωση τῆς στιβαρῆς κατασκευῆς.
Στήν κορυφή της φέρει κτιστό κανάλι (ἀγωγό νεροῦ) πλάτους 70 ἐκ. καί βάθους 60 ἐκ. (εἰκ. 3) καί τό συνολικό πλάτος τῆς γέφυρας εἶναι 2,20 μ. Τό πρόχειρο σχέδιο δείχνει ὁλόκληρη τήν εἰκόνα τοῦ ἐντυπωσιακοῦ αὐτοῦ ἔργου (σχέδιο Α).
Μετά τό τέλος τῆς γέφυρας συνεχίζεται ὁ κτιστός ἀγωγός τοῦ νεροῦ. Ἀκολουθῶντας τήν πορεία τοῦ ἀγωγοῦ, μέσα σέ πουρναρόδασος, σέ ἀπόσταση 100 μέτρων περίπου, διακρίναμε τήν δεύτερη γέφυρα τοῦ ὑδραγωγείου (εἰκ.4), μέ τόν ἀγωγό πάνω νά διαπερνᾶ ἕνα ἀκόμη φαράγγι, μία ἐντυπωσιακή κατασκευή. Στό μέσον τοῦ κτίσματος διακρίνεται ἐδῶ καλύτερα τό τόξο (εἰκ.5) γιά τά νερά τῆς βροχῆς.
Οἱ διαστάσείς της εἶναι ἐντυπωσιακές. Τό μῆκος της πάνω ἀπό 25 μέτρα καί τό σωζόμενο ὕψος 4,50 μ. Τό τόξο ἔχει ἄνοιγμα 2,80 μέτρα καί τό ὕψος πάνω ἀπό 3 μέτρα Στό πάνω μέρος του ὑπάρχει καί ἐδῶ χτιστός ἀγωγός τοῦ νεροῦ (ὅπως εἴδαμε) μέ διαστάσεις 65 ἐκ. πλάτος καί 60 ἐκ. βάθος.
Μετά τή γέφυρα, ὁ ἀγωγός συνεχίζεται μέσα στή βλάστηση Β-Δ πρός τό χωριό Μεσοχώρι (Μυλόγουστα τότε).
Δεδομένου ὅτι οἱ δύο γέφυρες ἀγωγοί τοῦ νεροῦ εἶναι πέρα ἀπό τήν περιοχή τοῦ Δαμασίου, ἡ ἔρευνα συνεχίστηκε γιά τήν εὕρεση ἄλλων ἐρειπίων, ἀπό τήν περιοχή αὐτή πρός τόν Τύρναβο, ἀφοῦ τό ὑδραγωγεῖο κατέληγε σ’ αὐτόν.
Ὁ ἀγωγός συνεχίζεται πρός τό Δαμάσι, μέσα ἀπό βλάστηση, καί ἀφοῦ κάνει μία στροφή γύρω ἀπό τόν λόφο τῆς ἀκρόπολης τοῦ Ἁγ. Βασιλείου κατηφορίζει παράλληλα μέ τήν πορεία τοῦ παλαιοῦ δρόμου πρός τόν Τύρναβο.
Μετά ἀπό μία ἐντυπωσιακή κατασκευή παράκαμψης μιᾶς ρεματιᾶς μήκους 75 μέτρων χάνουμε τά ἴχνη του. Μέ τίς συνεχεῖς διαπλατύνσεις τοῦ δρόμου, ἀπό τότε μέχρι σήμερα, τό ὑδραγωγεῖο σέ αὐτή τήν περιοχή καταστρέφεται
ὁλοσχερῶς. Λίγα χιλιόμετρα πιό κάτω ἐντοπίσαμε ἐρείπια τοῦ ἀγωγοῦ, κατά μῆκος τοῦ δρόμου πάλι (χάρτης Α).
Ὁ ἀγωγός τοῦ νεροῦ εἶναι κτιστός καί ὑπόγειος, σκεπασμένος μέ θολωτή κατασκευή καί διαστάσεις 60 ἐκ. πλάτος καί 80 ἐκ. ὕψος, μαζί μέ τή θολωτή στέγη, ἐπιχρισμένος ἐσωτερικά μέ κουρασάνι (ὑδραυλικό κεραμοκονίαμα) ἀδιαπέραστο ἀπό τό νερό (εἰκ. 6). Στήν εἰκ. 7 παρατηροῦμε τό ἐσωτερικό τοῦ κτιστοῦ ἀγωγοῦ τοῦ ὑδραγωγίου. Στό σχέδιο Β ἡ τομή τοῦ ὑπόγειου ἀγωγοῦ.
Στήν ἴδια περιοχή, ἕνα ἀκόμη παράδειγμα γεφύρωσης ἑνός μικροῦ φαραγγιοῦ (σχέδιο Γ), δύσκολη κατασκευή μέ εὔθρυπτα πρανῆ τοῦ ἐδάφους.
Ἕνα χιλιόμετρο μετά, σέ βραχώδη περιοχή ὁ ἀγωγός εἶναι σκαλισμένος στόν βράχο, μέ διαστάσεις πάλι πλάτους 60 ἐκ. καί ὕψους 80 ἐκ. στή δέ κορυφή τοῦ ἀγωγοῦ εἶναι σκαλισμένη στόν βράχο μία προεξοχή, πάνω στήν ὁποία στηρίζεται ἡ στέγη πού ἀποτελεῖται ἀπό μεγάλες λίθινες πλάκες σάν δίρρυχτη στέγη (εἰκ. 8).
Τό ἐσωτερικό τοῦ ἀγωγοῦ ἔχει ἕνα ἀνώτερης ποιότητας ἐπίχρισμα (σχέδιο Δ). Ἡ κατασκευή αὐτή προσομοιάζει μέ τμήματα τοῦ Ἀδριάνειου
ὑδραγωγείου τῆς Ἀθήνας, ἀλλά καί μέ ἄλλα ἀρχαῖα ὑδραγωγεῖα, μία τεχνική πού παραπέμπει στή ρωμαϊκή ἐποχή. Εἶναι δυνατόν;
Ἐνσκήψαμε στό ἡμερολόγιο τοῦ προαναφερόμενου περιηγητῆ Everett, αὐτόπτη μάρτυρα τῆς κατασκευῆς τοῦ ὑδραγωγείου. Γράφει 17: «Μᾶς εἶπαν οἱ ἐργάτες ὅτι στήν ἴδια εὐθεία ὑπῆρχε ἕνα ἀρχαῖο ὑδραγωγεῖο, τμήματα τοῦ ὁποίου διασώζονται ἀκόμη».
Προσεκτικότερη ἔρευνα ἔδειξε ὅτι ὑπάρχει καί πήλινος ἀγωγός, κυλινδρικός ὑπόγειος, διαμέτρου 30 ἐκ. περίπου, παράλληλος μέ τόν κλειστό ἀγωγό. Φέρει μάλιστα πουρί (ἵζημα), σημάδι μακροχρόνιας λειτουργίας τοῦ ἀγωγοῦ.
Ἀκολουθῶντας τήν πορεία τῶν ἐρειπίων σέ ἀρκετή ἀπόσταση, πιό κάτω πρός τόν Τύρναβο, συναντήσαμε μία βαθιά κοίτη ἑνός ξηρορέματος, ὅπου σώζονται τά ἐρείπια δύο παράλληλων πέτρινων γεφυριῶν, σέ ἀπόσταση 20 μέτρων μεταξύ τους, γιά νά περνᾶ ὁ ἀγωγός τοῦ νεροῦ ἀπό τήν μία ὄχθη στήν ἄλλη (εἰκ. 9), (ἐνῶ προφανῶς χρειαζόταν μία). Διαφορετικῆς κατασκευῆς ἡ μία ἀρχαιότερη ἀπό τήν ἄλλη.
Συμπεράναμε ὁριστικά ὅτι κατά μῆκος τοῦ ὑδραγωγείου τοῦ Βελῆ πασᾶ ὑπῆρχε τουλάχιστον ἀκόμη ἕνα ἀρχαιότερο. Ἕνα ἁπλό σχέδιο τῆς ἀρχαιότερης ὑδραγωγοῦ γέφυρας (σχέδιο Ε) καί τό σχέδιο τῆς νεότερης γέφυρας (σχέδιο ΣΤ).
H επισκευή ενός αρχαίου υδραγωγείου για να φέρνει νερό στον Τύρναβο (μέρος 2ο)
