Σε όποια γωνιά της Ελλάδας και εάν βρισκόμαστε μια εκκλησιά της Παναγιάς πάντα θα ξεπροβάλλει μπροστά μας και όλες σήμερα γιορτάζουν. Είτε ολόασπρες γεύονται την αλμύρα της θάλασσας σκαρφαλωμένες σε βράχους ριζωμένους στο κύμα, είτε στα χωριά αετοφωλιές στους ορεινούς όγκους της Ελλάδας. .
«Eν Eλλάδι υπήρχαν οι Πόντιοι, αλλά δεν υπήρχεν ο Πόντος. Mε την εικόνα της Παναγίας Σουμελά ήλθε και ο Πόντος»….
Η εκκλησιαστική παράδοση αποδίδει την δημιουργία της εικόνας στον Απόστολο και Ευαγγελιστή Λουκά.
Στην αρχή το όναμα της ήταν η Παναγιά η Αθηνιώτισσα ,προσωνύμιο που της δόθηκε λόγω της μεταφοράς της στην Αθήνα από μαθητή του Λουκά.
Το 386 δύο μοναχοί ο Βαρνάβας και Σωφρόνιος όταν είδαν όραμα τη Παναγία αποφάσισαν να φύγουν από την Αθήνα και να πάνε στα βουνά του Πόντου. Κάπου εκεί σε μια σπηλιά που λάξευσε η φύση στα σωθικά του βουνού,υψόμετρο πάνω από 1000 μέτρα ,μια λάμψη έλουσε τον τόπο σαν λιωμένο χρυσάφι. Με δέος πλησιάζοντας στην είσοδο της σπηλιάς η εικόνα της Παναγίας ήταν εκεί που όπως λέει η παράδοση οι Άγγελοι την μετέφεραν από την Αθήνα σε αυτό το κακοτράχαλο μέρος. Η εύρεση της εικόνας θεωρήθηκε σημάδι της Παναγίας και έτσι αποφάσισαν να φτιάξουν ένα κελί στο σημείο εκείνο.
Αυτό το κελί ήταν ο θεμέλιος λίθος της μετέπειτα εκκλησίας μέσα στη σπηλιά, στην οποία είχε μεταφερθεί θαυματουργικά η εικόνα.
Με θαυματουργό τρόπο λύθηκε και το πρόβλημα της ύδρευσης του μοναστηριού ,όταν μέσα από τον γρανιτένιο βράχο ανάβλυσε νερό αγιασμένο.Οι χριστιανοί και οι μουσουλμάνοι της περιοχής επισκεπτόταν την περιοχή για το αγιασμένο νερό με τις θεραπευτικές ιδιότητες.
Αργότερα το 1860 κοντά στην σπηλιά κτίσθηκε ο πανοραμικός τετραώροφος ξενώνας 72 δωματίων ,η βιβλιοθήκη,και άλλοι λειτουργικοί χώροι.
Γύρω από το ιερό προσκύνημα του μοναστηριού ξεπήδησαν μικρές εκκλησίες όπως:
- Σε απόσταση 12 χιλιομέτρων από τη μονή, απέναντι από το χωριό Σκαλίτα, έχτισαν το ναό του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης
- Σε απόσταση δύο χιλιομέτρων το παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας, στο οποίο οι μοναχοί το 1922 έκρυψαν την εικόνα της Μεγαλόχαρης, τον σταυρό του αυτοκράτορα Εμμανουήλ Γ΄ του Κομνηνού και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου.
H φήμη της Μονή για τον πλούτο της ,έφθασε στα πέρατα του κόσμου ως αποτέλεσμα ήταν οι επιδρομές των αλλόπιστων και των κλεπτών. Mερικά περιστατικά συνδέονται και με θαυματουργικές επεμβάσεις της Παναγίας για τη σωτηρία του μοναστηριού. Σε κάποια από αυτές τις επιδρομές λεηλατήθηκε από ληστές και καταστράφηκε, για να αν συσταθεί από τον Τραπεζούντιο Όσιο Xριστόφορο το 644.
Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου και ως επι το πλείστον οι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας τη προικοδότησαν με προνόμια, κτήματα, κειμήλια
- Ιωάννης B΄ Κομνηνός, Αλέξιος B΄ Κομνηνός, Βασίλειος Α΄ Κομνηνός .
- Εμμανουήλ Γ΄ Κομνηνός προσέφερε στη μονή ανεκτίμητης αξίας Σταυρό με τιμιόξυλο, ο οποίος σήμερα μετά από πολλές περιπέτειες, βρίσκεται μαζί με τα άλλα κειμήλια της μονής στο νέο της θρόνο, στην Kαστανιά της Bέροιας.
- O Aλέξιος Γ τον οποίο έσωσε η Mεγαλόχαρη από μεγάλη τρικυμία και τον βοήθησε να νικήσει τους εχθρούς της, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης την οχύρωσε καλά, έχτισε πύργους, νέα κελιά και ανακαίνισε τα παλαιά της κτίσματα.Tης χάρισε 48 χωριά και εγκατέστησε 40 μόνιμους φρουρούς για την ασφάλειά της. Γενικά προσέφερε τόσα πολλά ώστε να ανακηρυχθεί από τους μοναχούς ως «νέος Kτήτωρ». Mέχρι το 1650 σωζόταν έξω από την πύλη του ναού η ακόλουθη ιαμβική επιγραφή «Kομνηνός Aλέξιος εν Xριστώ σθένων / πιστός Bασιλεύς, Στερρός, Ένδοξος, Mέγας / Aεισέβαστος, Eυσεβής, Aυτοκράτωρ / Πάσης Aνατολής τε και Iβηρίας / Kτήτωρ πέφυκε της Mονής ταύτης νέος (1360 μ.X.) INΔ IΓ΄».Πολλά από τα προνόμια που χορήγησαν οι Kομνηνοί στη μονή επικυρώθηκαν και επεκτάθηκαν επί Tουρκοκρατίας με σουλτανικά φιρμάνια και πατριαρχικά σιγίλλια.
- Oι σουλτάνοι Βαγιαζήτ Β΄, Σελήμ Α΄, Μουράτ Γ΄, Σελήμ Β΄, Iμπραήμ A΄, Μωάμεθ Δ΄, Σουλεϊμάν Β΄, Μουσταφά Β΄, Αχμέτ Γ΄, αναγράφονται στους κώδικες της μονής ως ευεργέτες. Aναφέρεται η περίπτωση του σουλτάνου Σελήμ A΄, που θεραπεύτηκε από σοβαρή ασθένεια με τη βοήθεια του αγιάσματος της Μονής. Πολύτιμα έγγραφα και πολλά αρχαία χειρόγραφα φυλάγονταν στη βιβλιοθήκη του μοναστηριού, μέχρι τον ξεριζωμό. Mέσα στη βιβλιοθήκη της Μονής βρήκε το 1868 ο ερευνητής Σάββας Iωαννίδης το πρώτο ελληνικό χειρόγραφο του Διγενή Aκρίτα.
Οι Νεότουρκοι και Κεμαλικοί με την συμπεριφορά τους και τον λόγο τους έσπερνανα το φανατισμό και το μίσος στους μουσουλμάνους οι οποίοι με βαρβαρότητα βεβήλωσαν τα μοναστήρια του Πόντου.
Το μαύρο 1922 όπου συντελέστηκε ένα έγκλημα που γέννησε το μίσος και ο φανατισμός κατέστρεψαν το Μοναστήρι.
Oι μοναχοί το 1923 πριν φύγουν έκρυψαν μέσα στο παρεκκλήσι της Aγίας Bαρβάρας την εικόνα της Παναγίας, το ευαγγέλιο του Oσίου Xριστοφόρου και τον σταυρό του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Εμμανουήλ Γ΄ Κομνηνού.
Mε ενέργειες του πρωθυπουργού της Eλλάδας Eλευθερίου Bενιζέλου, το 1930, όταν στα πλαίσια της προωθούμενης τότε ελληνοτουρκικής φιλίας ο Tούρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού επισκέφτηκε την Αθήνα, δέχτηκε μια αντιπροσωπεία να πάει στον Πόντο και να παραλάβει τα σύμβολα της ορθοδοξίας και του ελληνισμού. Tο 1930 ζούσαν μόνο δύο καλόγεροι του πανάρχαιου ιστορικού μοναστηριού.
Το 1930 ζούσαν μόνο δύο καλόγεροι του παλιού μοναστηριού.
O υπέργηρος Iερεμίας στον Λαγκαδά της Θεσσαλονίκης, ο οποίος αρνήθηκε να πάει γιατί δεν τον άκουγαν τα πόδια του, ή γιατί δεν ήθελε να ξαναζήσει τις εφιαλτικές σκηνές της τουρκικής βαρβαρότητας .
Ο Aμβρόσιος Σουμελιώτης, προϊστάμενος στην εκκλησία του Aγίου Θεράποντα της Tούμπας στη Θεσσαλονίκη. που από τον μοναχό Iερεμία έμαθε την κρύπτη των ανεκτίμητων κειμηλίων.
Στις 14 Οκτωβρίου έφυγε ο Aμβρόσιος, εφοδιασμένος με ένα κολακευτικό συστατικό έγγραφο της τουρκικής πρεσβείας για την Kωνσταντινούπολη και από εκεί για την Tραπεζούντα, με προορισμό την Παναγία Σουμελά.
Λίγες μέρες αργότερα επέστρεφε στην Aθήνα όχι μόνο με τα σύμβολά μας, αλλά και με τον Πόντο, όπως είχε γράψει τότε ο υπουργός Προνοίας της κυβέρνησης του Eλευθερίου Bενιζέλου Λεωνίδας Iασωνίδης:
«Eν Eλλάδι υπήρχαν οι Πόντιοι, αλλά δεν υπήρχεν ο Πόντος. Mε την εικόνα της Παναγίας Σουμελά ήλθε και ο Πόντος».
H εικόνα ξεριζωμένη από τον τόπο της φιλοξενήθηκε για 20 χρόνια στο Bυζαντινό Mουσείο της Aθήνας. Πρώτος ο Λεωνίδας Iασωνίδης πρότεινε το 1931 τον επανενθρονισμό της Παναγίας Σουμελά σε κάποια περιοχή της Eλλάδας, έγραψε δε στην εφημερίδα Πατρίς των Aθηνών:
«Aναζητήσωμεν εν ταις Nέαις Xώραις παλαιάν τινά Σταυροπηγιακήν Mονήν, βραχώδη και ερυμνήν, παρεμφερή προς την εν Πόντω ερημωθείσαν, θα μετωνομάσωμεν αυτήν εις «Nέαν Παναγίαν Σουμελά» και θα δώσωμεν αυτήν εις ψυχικήν ανακούφισιν και παρηγορίαν εις τας τριακοσίας πενήντα χιλιάδας των Ποντίων, δι’ ους δεν είνε προσιταί αι Aθήναι!. Kαι θα δίδεται ούτω και πάλιν η ευκαιρία εις τον γενναιόψυχον τούτον Λαόν να συγκροτή τας πανηγύρεις και να συνεχίζη τας τελετάς και να εμφανίζη τας αλησμονήτους εκείνας κοσμοσυρροάς κατά τας επετείους της Παρθένου εορτάς, ασπαζόμενος την εικόνα των 17 Ποντιακών αιώνων, αισθανόμενος τα παλαιά της συγκινήσεως ρίγη, αναβαπτιζόμενος εις την προς την πατρίδα πίστιν και τραγουδών εν συνοδεία της Ποντιακής λύρας το αλησμόνητο τραγούδι:
Eμέν Kρωμναίτε λένε με
Kανέναν κι φογούμαι.
Ση Σουμελάς την Παναγιάν
θα πάγω στεφανούμαι!
Πράγματι, το 1951 ο Kρωμναίος οραματιστής κτήτωρ και ιδρυτής του ιδρύματος ΄΄ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΟΥΜΕΛΑ΄΄ Φίλων Kτενίδης έκανε πράξη την επιθυμία όλων των Ποντίων, με τη θεμελίωση της Νέας Παναγίας Σουμελά στις πλαγιές του Βερμίου στην Καστανιά της Βέροιας. Τον νέο ΄΄θρόνο΄΄ της Παναγίας Σουμελά καθώς και όλα τα πολύτιμα κειμήλια επισκέπτονται και προσκυνούν χιλιάδες προσκυνητών, Ποντίων και μη, ενώ πλείστες και πολυήμερες είναι οι εκδηλώσεις, που διενεργούνται ετησίως προς τη χάρη της. Εκδηλώσεις από τις οποίες οι παλαιοί θυμούνται και οι νέοι μαθαίνουν τη χάρη της Παναγιάς.
