Αχιλλέας Τζάρτζανος, ο Τυρναβίτης Δάσκαλος – Εργασία μαθητών ΓΕΛ Τυρνάβου: Ά Μέρος

Μαθήτριες/τες του ΓΕΛ Τυρνάβου, παρουσίασαν στο δεύτερο πανελλήνιο μαθητικό συνέδριο που διοργανώθηκε από το Πειραματικό Λύκειο Πατρών στα πλαίσια δικτύου σχολείων με θέμα ” Έλα να σου γνωρίσω τον τόπο μου” εργασία για τον Αχ. Τζάρτζανο.

Οι μαθητές που συμμετέχουν σε αυτή την έρευνα είναι οι Γεώργιος Μπασδέκης, Νικόλαος Μπλάκος και Αικατερίνη Σαντίκη, υπό την επίβλεψη των καθηγητριών Ευαγγελίας Φακή και Ευπραξίας Μάνθου, ειδικότητας ΠΕ02 (Φιλολόγων).

Την εργασία θα την χωρίσουμε σε Α και Β ΜΕΡΟΣ και τη δημοσιεύουμε αποκλειστικά στο tirnavospress.gr για τους αναγνώστες μας

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος, εξέχουσα προσωπικότητα για τα ελληνικά Γράμματα, εμβληματική προσωπικότητα για τον τόπο καταγωγής του, τον Τύρναβο, αποτελεί το πεδίο αναφοράς της παρούσας εργασίας. Υπήρξε φιλόλογος και γλωσσολόγος, γεννήθηκε στον Τύρναβο το 1873 και πέθανε τον Ιούνιο του 1946.

150 χρόνια συμπληρώθηκαν  από τη γέννηση του μεγάλου παιδαγωγού που με το έργο του επίδρασε καθοριστικά στα εκπαιδευτικά δρώμενα. Η  «Γραμματική της Νέας Ελληνικής Γλώσσης» και η «Νεοελληνική Σύνταξις  (της Κοινής Δημοτικής)» – το πρώτο Συντακτικό του νεοελληνικού λόγου που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1928- διδάσκονταν από τη δεκαετία του 30 και για πολλές δεκαετίες στη Μέση Εκπαίδευση. Και τα δύο monumenta aeternitatis καθώς  εξακολουθούν  να αποτελούν έργα αναφοράς για τον μελετητή και τον μαθητή της ελληνικής γλώσσας.

Το σημαντικό του έργο, η παρέμβασή του στην πορεία του γλωσσικού ζητήματος, η άοκνη μελέτη της  σύγχρονης Γλώσσας τον καθιστούν πάντοτε επίκαιρο, «ιδιοφυή παιδαγωγό» κατά τον Ιωάννη Κακριδή. Υποστήριξε τη χρήση της νεοδημοτικής γλώσσας εμπλουτισμένης με λόγια στοιχεία και η επιλογή του αυτή δικαιώθηκε από την εξέλιξη του γλωσσικού ζητήματος και τις θέσεις της σύγχρονης Γλωσσολογίας.

Παράλληλα μελέτησε την ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας του, του Τυρνάβου, αλλά κυρίως διακρίθηκε όχι μόνο ασκώντας επίδραση στο έργο άλλων μελετητών του Λόγου αλλά και για τις αρετές της καλοσύνης και της αγάπης για τον συνάνθρωπο, τον συνεργάτη, τον συνερευνητή, τον νεαρό μαθητή.

Με την παρούσα εργασία επιχειρούμε να παρουσιάσουμε τα βασικότερα σημεία του πολυσχιδούς αυτού εκπαιδευτικού, φιλολογικού, γλωσσολογικού και εκπαιδευτικού έργου. Ταυτόχρονα θα ακουστούν αποσπάσματα από μαθητικές του εμπειρίες και άλλα αυτοβιογραφικά κείμενα, αλλά και έθιμα και παραδόσεις,   η λαϊκή ψυχή  του  Τυρνάβου αλλά και των Σχολών του, όπως ο ίδιος ο Αχιλλέας Τζάρτζανος, ως λαογράφος, κατέγραψε. 

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Τύρναβος, παιδαγωγός, γλωσσικό ζήτημα, Νεοελληνική Γραμματική, Νεοελληνική Σύνταξη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Με αφορμή τη συμμετοχή μας στο 2ο Πανελλήνιο Μαθητικό Συνέδριο του δικτύου που οργάνωσε το Πειραματικό Λύκειο του Πανεπιστημίου Πατρών “Έλα να σου μιλήσω για τον τόπο μου” αποφασίσαμε να παρουσιάσουμε μια εξέχουσα προσωπικότητα του τόπου μας, τον Αχιλλέα Τζάρτζανο.

Σκοπός της εργασίας μας είναι η ανάδειξη της προσωπικότητας του σημαντικού αυτού προσώπου για τον τόπο μας και τα ελληνικά Γράμματα.

Για την ολοκλήρωση της εργασίας μας δουλέψαμε ομαδικά. Πραγματοποιήσαμε επίσκεψη στη Βιβλιοθήκη της πόλης μας, όπου αντλήσαμε πληροφορίες από τα πρακτικά του πρώτου γλωσσολογικού συνεδρίου για τον Αχιλλέα Τζάρτζανο. Παράλληλα, σημαντική πηγή πληροφοριών αποτέλεσε και το διαδίκτυο. Τέλος, σημαντική ήταν και η βοήθεια του Συμβούλου Εκπαίδευσης των φιλολόγων κ. Μάττου Αναστάσιου χάρη στον οποίο ήρθαμε σε επαφή με συγγενή του Αχ. Τζαρτζάνου.

Αχιλλέας Τζάρτζανος – Οικογενειακή κατάσταση

Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος γεννήθηκε στον Τύρναβο στις 3 Απριλίου 1873. Η οικογένειά του ήταν ιδιαίτερα φτωχή, ο πατέρας του, Θανάσης, υφαντής, δουλεύοντας 2 αργαλειούς στο σπίτι και η μητέρα του, Θεοφανώ, παπλωματού. Ήταν μοναχογιός, τρίτο παιδί της οικογένειας, ενώ είχε πέντε αδελφές. Η μητέρα του είχε ηπειρώτικες καταβολές και μαζί με τη γιαγιά του, την Ελισάβετ, με αγραφιώτικη καταγωγή κατάφεραν να μεταλαμπαδεύσουν στον Αχιλλέα τη λαϊκή αγνότητα και ευαισθησία και να τον μεγαλώσουν με στοιχεία του πολιτισμού τους.

Από τη γιαγιά του μάλιστα άντλησε πληροφορίες τις οποίες κατέγραψε σε δύο ολόκληρα τετράδια, που περιέχουν μεταξύ άλλων παροιμίες και παλιακά τραγούδια, στοιχεία που αντανακλώνται στο πολυσχιδές έργο του, όπως το νανούρισμα της γιαγιάς (Αναγνωστόπουλος, 2006). Σε ηλικία 38 ετών παντρεύτηκε την Αντωνία, αδελφή του Παναγή Λορετζάτου, καθηγητή της Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Αθήνας, με καταγωγή από την Κεφαλονιά. Με την Αντωνία, η οποία τον συντρόφευσε μέχρι το τέλος της ζωής του, απέκτησε δύο γιούς, τον Θανάση και τον Ζήσιμο. Ο πρώτος έγινε δικηγόρος και ο δεύτερος αρχιτέκτονας-μηχανικός.

Σπουδές

Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος φοίτησε στον Τύρναβο κατά το Δημοτικό, περνώντας από το αλληλοδιδακτικό σχολείο και τελειώνοντας με άριστα. Στη συνέχεια, γράφτηκε στο Σχολαρχείο στη Λάρισα, και έπειτα, με μία μικρή υποτροφία από τον Δήμο Τυρνάβου, γράφτηκε στο Γυμνάσιο της Λάρισας. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του, μετέβη στην Αθήνα όπου και ολοκλήρωσε την Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1896-1900), και αναγορεύτηκε αριστούχος Διδάκτωρ της Φιλολογίας. Εξαιτίας της δυσμενούς οικονομικής κατάστασης της οικογένειάς του, δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει μεταπτυχιακές σπουδές, παρότι η Φιλοσοφική Σχολή του πρότεινε χορήγηση υποτροφίας, αναλογιζόμενη τις άριστες επιδόσεις του.  Κατά τις σπουδές του υπήρξε μαθητής ιδιαίτερα σημαντικών πανεπιστημιακών καθηγητών, του φιλολόγου Κ. Κόντου, του γλωσσολόγου Γ. Χατζιδάκι και του παιδαγωγού Δ. Ζαρογιάννη.

Εργασία

Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος ξεκίνησε να εργάζεται από μικρή ηλικία. Η πρώτη του δουλειά ήταν υπάλληλος σε μπακάλικο, κάτι που συνέβη μετά από παρότρυνση του πάτερα του και δεν ευχαριστούσε τον ίδιο. Αυτή η δουλειά δεν κράτησε πολύ, μιας και ο Αχιλλέας έπεισε τον πατέρα του να τον αφήσει να γραφτεί στο ελληνικό σχολείο στη Λάρισα. Το 1892 απέκτησε με άριστα το δίπλωμα του δασκάλου της τρίτης τάξης και έτσι διορίστηκε ως ελληνοδιδάσκαλος στη Λάρισα και στη συνέχεια στην Αθήνα και στα γύρω σχολαρχεία για να μπορεί να παρακολουθήσει τα μαθήματα του πανεπιστημίου. Από το 1901 έως το 1903 υπηρέτησε ως σχολάρχης στη Λάρισα και έπειτα ως καθηγητής του Γυμνασίου στην ίδια πόλη.

Την περίοδο 1910-1912 διορίστηκε καθηγητής στο Πρότυπο Γυμνάσιο του Διδασκαλείου Μέσης Εκπαίδευσης στην Αθήνα (Βαρβάκειο). Τα επόμενα 2 χρόνια υπηρέτησε ως καθηγητής στο Διδασκαλείο της δημοτικής εκπαίδευσης, ενώ το 1914 διορίστηκε Γενικός Επιθεωρητής μέσης εκπαίδευσης της Α’ εκπαιδευτικής περιφέρειας της Αθήνας. Από το 1917 έως το 1926 ήταν Εκπαιδευτικός Σύμβουλος, αλλά απαλλάχθηκε των καθηκόντων του από τη δικτατορία του Πάγκαλου. Ως αναγνώριση των υπηρεσιών του τόσο ως επιθεωρητή όσο και ως εκπαιδευτικού συμβούλου, η πολιτεία του απένειμε τον Αργυρό Σταυρό το, 1918.

Προσωπικά στοιχεία

Χαρακτηρισμοί, όπως «άγιος» και «καλλιτέχνης» του Άγγελου Σικελιανού και «κόσμημα της ελληνικής οικογένειας, παιδείας και επιστήμης» του Κωνσταντίνου Αμάντου καθώς επίσης και το σχόλιο του Γιώργου Σεφέρη «…εχάσαμε έναν από τους λίγους εκλεκτούς που πρόσφεραν μεγάλη υπηρεσία στην Πατρίδα μας, αυτό μπορώ να το βεβαιώσω…» φανερώνουν το μεγαλείο του Τζαρτζάνου (Τσολάκης, 2006). Ένας άνθρωπος στιβαρός, ψιλόκορμος, με λεβέντικη κορμοστασιά και συγχρόνως ευγενικός, αξιοπρεπής, ευπατρίδης και με τρόπους. Αυτός ήταν ο Αχιλλέας Τζάρτζανος.

Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος ήταν ένας πολύ σπουδαίος φιλόλογος, γλωσσολόγος και παιδαγωγός που εκτός  από τις επιστημονικές του αρετές τον κοσμούσαν και άλλες. Ήταν φιλόπονος, μεθοδικός, ήρεμος, οξυδερκής, μεγαλόψυχος και αλτρουιστής. Ήταν χαρακτηριστική η προθυμία με την οποία βοηθούσε, όσο μπορούσε, όχι μόνο τους δικούς του ανθρώπους αλλά και ξένους, όπως φαίνεται κι από το Μαθητολόγιο του Γυμνασίου της Λάρισας, στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ο Τζάρτζανος ως δάσκαλος στο Γυμνάσιο υπογράφει και ως κηδεμόνας μαθητών, οι οποίοι δεν κατάγονταν από τη Λάρισα.  Έτσι κατά το σχολικό έτος 1890-1891 υπογράφει ως κηδεμόνας του μαθητή της Δ΄ τάξης Κων/νου Αριστ. Καρπουζόπουλου, από το Λιβάδι Ελασσόνας. (Θεσσαλικό Ημερολόγιο τ. 24)

Ο ίδιος αρνήθηκε να πάει στη Γερμανία για μεταπτυχιακές σπουδές καθώς, όπως είπε χαρακτηριστικά, «έχω ακόμη να παντρέψω τις δύο τελευταίες αδελφές μου».

Οι «μεγάλοι» δάσκαλοι των ελληνομουσείων αποτέλεσαν λαμπρό παράδειγμα για τον Τζάρτζανο, ο οποίος απολάμβανε να μιλάει για αυτούς στους μαθητές του, για τη δράση και τα κατορθώματά τους. Είχε μάλιστα επιθυμία να γράψει ο ίδιος ένα βιβλίο που θα αναφερόταν στην πνευματική ζωή στον Τύρναβο κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας.

Πέρα από την γιαγιά και τη μητέρα του από τους πρώτους πνευματικούς τροφοδότες του ήταν και ο διδάσκαλος του Αντώνιος Σακελλάριος, για τον οποίο έτρεφε μεγάλο θαυμασμό.

Χάρη στην καταγωγή της γιαγιάς του, ήρθε σε επαφή με τα μακρυγιαννικά κείμενα από τη στιγμή της γέννησης του και μεγάλωσε με αυτά (Αναγνωστόπουλος, 2006).

Είχε τριπλή ιδιότητα, του φιλολόγου, του γλωσσολόγου και του παιδαγωγού, και έδειχνε ειλικρινές ενδιαφέρον για την πνευματική προκοπή του λαού. Η «Νεοελληνική Σύνταξις», το σημαντικότερο από τα έργα του και  έργο μοναδικής σπουδαιότητας για τη νεότερη γλωσσική βιβλιογραφία, δημιουργήθηκε για παιδευτικούς λόγους, όπως ομολόγησε. Ένα έργο για το οποίο είχε μεγάλο ζήλο και το οποίο ολοκλήρωσε κάτω από δυσμενείς βιοτικά συνθήκες, καθώς ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας τον ανάγκασε να εγκατασταθεί για δύο χρόνια και οκτώ μήνες στο Νταβός της Ελβετίας. Από εκεί, χωρίς την παραμικρή πρόσβαση σε βιβλιοθήκες και υλικό που θα ήταν χρήσιμο για το έργο του, κατάφερε να ολοκληρώσει το σύγγραμμά του. Τόσες ήταν οι γνώσεις του και τόσο ακέραια διατηρούσε στην ψυχή του την ελληνική γλώσσα.

Οι θέσεις του για τη γλώσσα ήταν ανατρεπτικές για την εποχή του, υπερέβαιναν τον φραγμό της παραδοσιακής γλωσσολογίας. Ο ίδιος πρέσβευε αξίες και αντιλήψεις, όμοιες με αυτά που πρεσβεύει σήμερα η γλωσσολογία. Αυτό, τον καθιστά «πρόδρομο» και «προφήτη» της γλώσσας.

Απομαγνητοφωνημένο μέρος τηλεφωνικής επικοινωνίας με συγγενή του Αχιλλέα Τζάρτζανου 

Η μικραανιψιά του Αχιλλέα Τζάρτζανου Μιμίκα Καράσσου αναφέρει χαρακτηριστικά:

‘‘Άκουγα από τη μητέρα μου που ήταν ανιψιά του Αχιλλέα Τζάρτζανου πολλές ιστορίες. Η γιαγιά μου, η μαμά της μαμάς μου, ήταν αδελφή του Αχιλλέα Τζάρτζανου. Η γιαγιά του Αχιλλέα, η μητέρα του πατέρα του, ήταν η Σοφία Ελισσάβετ η οποία ό,τι έλεγε για τον Αχιλλέα βγήκε αληθινό. Από μωρό που το έπαιζε του έλεγε θα γίνεις μεγάλος και θα μιλούν όλοι για σένα. Ως ο μικρότερος αδερφός μετά από τέσσερις αδελφές γνώρισε μεγάλη φροντίδα και περιποίηση. Η γιαγιά του έζησε 116 χρόνια.

Ο Αχιλλέας μεγάλωσε και πήγε σχολείο στον Τύρναβο. Ήθελε να σπουδάσει. Οι καθηγητές του έλεγαν στον πατέρα του ότι το παιδί είναι πανέξυπνο και πρέπει οπωσδήποτε να σπουδάσει. Φτωχοί άνθρωποι οι γονείς, παπλωματάδες και οι δύο και είχαν και ένα μπακάλικο. Για να συνεχίσει τις σπουδές του έπρεπε να πάει στη Λάρισα γεγονός αδύνατο για τα οικονομικά της οικογένειας – η συγκοινωνία ήταν μια φορά την ημέρα μόνο.

Του δίνουν, λοιπόν, μια ποδιά για να δουλέψει στο μπακάλικο. Κάθισε μια – δυο βδομάδες, αλλά δεν άντεξε. Πήρε το λεωφορείο και πήγε στη Λάρισα. Οι καθηγητές του στο Γυμνάσιο θαύμασαν τη μόρφωσή του. Του άρεσε το διάβασμα, από μικρό παιδί που ήταν στο Δημοτικό θυσίαζε το παιχνίδι με τους φίλους του προκειμένου να διαβάζει τα αγαπημένα του βιβλία.

Οι καθηγητές στη Λάρισα, μετά από εξετάσεις στις οποίες ο Αχιλλέας αρίστευσε, αποφάσισαν ότι έπρεπε να τον κρατήσουν και έστειλαν ένα γράμμα στον πατέρα του για να μην ανησυχεί. Ο πατέρα σκεφτόταν το οικονομικό αλλά η γιαγιά του που έβλεπε μακριά είπε αφήστε το παιδί να σπουδάσει και σπούδασε με υποτροφίες.

Από το Γυμνάσιο του έδωσαν μισθό για να μείνει στη Λάρισα και τα μισά λεφτά τα έστελνε στους γονείς του, τόσο πονετικός ήταν. Στην Αθήνα τελείωσε τις σπουδές του, έγινε καθηγητής Πανεπιστημίου και παντρεύτηκε, την αδερφή του Παναγή Λορεντζάτου. Έκανε δύο αγόρια τον Αθανάσιο και τον Ζήσιμο. Ο ένας σπούδασε αρχιτέκτονας και ο άλλος δικηγόρος, παντρεύτηκαν και έκαναν παιδιά.

Το συντακτικό της Νέας Ελληνικής αρχικά το έγραψε στην καθαρεύουσα. Ο ίδιος τότε δίδασκε στη Μαράσλειο και πήγαιναν και τα παιδιά του εκεί. Και τον παρακαλούσαν να το γράψει στη Δημοτική για να το καταλαβαίνουν οι συμμαθητές τους. Στην Κατοχή λοιπόν και μάλιστα και στο καταφύγιο έπαιρνε τα γραπτά του και έγραφε το Συντακτικό στη Δημοτική. Όμως αρρώστησε από φυματίωση και πήγε στο Νταβός της Ελβετίας. Όταν το τελείωσε το έστειλε σε όλους τους συγγενείς αλλά δεν μπόρεσε να το εκδώσει, εξαιτίας των πολιτικών του φρονημάτων.

Πάντρεψε και προίκισε τις αδελφές του. Στο οικογενειακό του περιβάλλον υπήρξαν όλοι μορφωμένοι και πολύ καλοί άνθρωποι.

Όταν έφυγε για το Νταβός, πήρε την μητέρα μου, Ερασμία, στο γραφείο για να κάνει παρέα στη γυναίκα του την Αντωνία. Της είπε να μιλάει τα Τυρναβίτικα, όπως τα ξέρει.’’

«Στο γυμνάσιο ήμουνα καλή μαθήτρια, αλλά πάντα υπήρχε η παρατήρηση ότι δεν έμοιασα στον Αχιλλέα Τζάρτζανο. Μάλιστα ένας φιλόλογος κάποτε σχολίασε: «Καράσσου, από το γένος Τζαρτζάνου περίμενα περισσότερα!»’’, εξομολογείται η Μιμίκα Καράσσου.

Αχιλλέας Τζάρτζανος, ο Τυρναβίτης Δάσκαλος – Εργασία μαθητών ΓΕΛ Τυρνάβου: ΄Β Μέρος