Μαθήτριες/τες του ΓΕΛ Τυρνάβου, παρουσίασαν στο δεύτερο πανελλήνιο μαθητικό συνέδριο που διοργανώθηκε από το Πειραματικό Λύκειο Πατρών στα πλαίσια δικτύου σχολείων με θέμα ” Έλα να σου γνωρίσω τον τόπο μου” εργασία για τον Αχ. Τζάρτζανο.
Οι μαθητές που συμμετέχουν σε αυτή την έρευνα είναι οι Γεώργιος Μπασδέκης, Νικόλαος Μπλάκος και Αικατερίνη Σαντίκη, υπό την επίβλεψη των καθηγητριών Ευαγγελίας Φακή και Ευπραξίας Μάνθου, ειδικότητας ΠΕ02 (Φιλολόγων).
Η εργασία χωρίστηκε σε Α και Β ΜΕΡΟΣ και τη δημοσιεύουμε αποκλειστικά στο tirnavospress.gr για τους αναγνώστες μας
Η συμβολή του Αχιλλέα Τζάρτζανου στο γλωσσικό θέμα και η πνευματική του ακτινοβολία
Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος υπήρξε για τα ελληνικά γράμματα από τις κορυφαίες προσωπικότητες που μας κληροδότησε ένα πνευματικό έργο απαράμιλλης αξίας. Ένα από τα κυριότερα έργα του αποτελεί το Συντακτικό της γλώσσας μας το οποίο χρησιμοποιήθηκε από γενιές και γενιές Ελλήνων από τότε που πρωτοεκδόθηκε. Έχει χαρακτηριστεί από διάφορους πνευματικούς ανθρώπους, όπως ο Άγγελος Σικελιανός, ο Ιωάννης Κακριδής, ο Γιώργος Σεφέρης ως ένας άνθρωπος ο οποίος έπαιξε μεγάλο ρόλο στη δόμηση της σύγχρονης γλώσσας μας.
Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ως μία καλοσυνάτη και αξιοζήλευτη προσωπικότητα. Σύμφωνα μάλιστα και με τον Ομότιμο καθηγητή του ΑΠΘ, Εμμανουήλ Κριαρά (Φιλόλογος τχ. 123), ο Τζάρτζανος υπήρξε ένας από τους κορυφαίους ερευνητές στο χώρο της ελληνικής γλώσσας. Όπως υποστηρίζει και ο ίδιος, έγινε ιδιαίτερα γνωστός για την γραμματική του η οποία πήρε τη μορφή σχολικού εγχειριδίου.
Παρόλα αυτά σήμερα συνηθίζουμε να αγνοούμε το σημαντικό επιστημονικό έργο του καθώς και την παρέμβαση του στην πορεία του γλωσσικού μας ζητήματος η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στο πρώτο μισό του προηγούμενου αιώνα. Ένα ακόμα από τα σημαντικότερα έργα του Τζάρτζανου στην γλωσσική και πνευματική πορεία του Τυρνάβου της Θεσσαλίας, σύμφωνα με τον Κριαρά (Φιλόλογος, τχ.123) υπήρξε η έρευνα του όχι μόνο στον τομέα της ιστορίας αλλά και της γλώσσας του τόπου αυτού. Επιπλέον πρέπει να επισημάνουμε την συμμετοχή του, στο θέμα του γλωσσικού ζητήματος της χώρας μας ακόμη κι αν οι απόψεις του δεν παρείχαν την απαραίτητη λύση.
Εν τέλει το έργο του αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα έργα της ελληνικής γραμματείας, καθώς σε αυτό αποτυπώνονται με σαφήνεια και ακρίβεια παράγοντες που συντελούν στη σύνταξη του νεοελληνικού λόγου. Επιπρόσθετα, ο ίδιος ο Κριαράς (ό. π.) ερωτώμενος για τον Τζάρτζανο, τονίζει πως υπήρξε ένας τίμιος, καλοπροαίρετος και εργατικός ερευνητής με βασικές ανθρώπινες αρετές. Συνοψίζοντας η μετριοφροσύνη του, η αγάπη του προς τον άνθρωπο και τον συνερευνητή, η καλή προαίρεση του προς τη νεότητα ήταν στοιχεία που διαμόρφωσαν το χαρακτήρα και την πορεία του.
Ο Τζάρτζανος, κατά τον Κριαρά (Φιλόλογος, τχ.123), είχε διαπρέψει ως εκπαιδευτικός λειτουργός και ήταν πολύ συμπαθής ως άνθρωπος. Ο λόγος του ήταν πάντα «μειλίχιος καλοπροαίρετος και συμβιβαστικός». Ομολογεί την προσωπική οφειλή του στον Αχιλλέα Τζάρτζανο αλλά τονίζει και το ενδιαφέρον του δάσκαλου να «βοηθεί και να ενθαρρύνει τους νεότερους στον δρόμο της γνώσης και της επιστήμης» ως το τέλος της ζωής του.
Γράφει ο Άγγελος Σικελιανός : «Άγιος που είναι σύγχρονα και καλλιτέχνης Αυτό ήταν ο Τζάρτζανος. Αληθινός μπροστά στο έργο του ασκητής»
Ο Γιώργος Σεφέρης (Φιλόλογος, τχ. 112) γράφει για τη γλώσσα και ειδικότερα για τη χρήση της καθαρεύουσας ή της δημοτικής μνημονεύοντας την αξία και την προσφορά του έργου του Τζάρτζανου απέναντι στο γλωσσικό ζήτημα: «Το ζήτημα δεν είναι αν θα γράφουμε δημοτική ή καθαρεύουσα. Το τραγικό ζήτημα είναι αν θα γράφουμε ελληνικά ή ένα οποιοδήποτε ελληνόμορφο εσπεράντο. Αυτή είναι η κατάστασή μας, και δε μας μένει καιρός. Σα να θέλουμε να ξεκάνουμε με όλα μας τα μέσα τη γλώσσα μας. Χωρίς μια φούχτα ανθρώπους σαν τον Αχιλλέα Τζάρτζανο, θα μιλούσαμε και θα γράφαμε όλοι μας εσπεράντο.»
Η ιστορία του έργου του 
Ο Αχ. Τζάρτζανος έχει προσφέρει ανεκτίμητα οφέλη στην ελληνική παιδεία μέσω των έργων του. Μπορεί να είναι και ο μοναδικός στην ιστορία των γλωσσικών πραγμάτων του τόπου μας του οποίου το έργο να έγινε αποδεκτό τόσο από τους δημοτικιστές όσο και από τους υπερασπιστές της λόγιας γλώσσας. Ο ίδιος μέσα από τα έργα του έχει αναγνωριστεί ως ένας από τους μεγαλύτερους ευεργέτες της ελληνικής γλωσσικής επιστήμης με παραδείγματα να αποτελούν οι γεμάτες με θαυμασμό και δέος αναφορές μελετητών όπως του Άγγελου Σικελιανού, του Κωνσταντίνου Αμάντου, του Χρήστου Τσολάκη (Πρακτικά 1ου Συνεδρίου, 2006).
Το συγγραφικό έργο του Τζάρτζανου περιλαμβάνει εργασίες φιλολογικές, γλωσσικές, λαογραφικές, ιστορικές. Ανάμεσα στα έργα του συγκαταλέγονται και οι μεταφράσεις αρχαιοελληνικών κειμένων. Μετέφρασε με εισαγωγικά κείμενα και σχόλια, κείμενα των Δημοσθένη (Ολυνθιακοί), Λουκιανού (Νεκρικοί διάλογοι) και Πλάτωνα (Κρίτων και Απολογία Σωκράτους).
Ο Τζάρτζανος λοιπόν στάθηκε με τα συγγράμματα, τις οδηγίες και φυσικά το έργο του συμπαραστάτης των εκπαιδευτικών της χώρας πιστεύοντας ότι η ανάπτυξη του πνευματικού επιπέδου πηγάζει από τη σωστή εκπαίδευση των μαθητών στα σχολικά ιδρύματα. Βασιζόμενος στην άποψή του για την ορθή μελέτη των νεοελληνικών κειμένων προχώρησε στην δημοσίευση των λεξιλογικά υπομνήματα εις τα νέα ελληνικά αναγνώσματα σε συνεργασία με τον Παναγή Λορεντζάτο, τον δημοτικιστή καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και στη συνέχεια της γραμματικής και του Συντακτικού της αρχαίας ελληνικής που αποδείχθηκαν ως τα καλύτερα εγχειρίδια του είδους τους.
Η Γραμματική της Αρχαίας ελληνικής Γλώσσης προοριζόταν για τους μαθητές σαν βοήθημα για τη διδασκαλία των αρχαίων Ελληνικών στο τότε εξατάξιο Γυμνάσιο. Εκδόθηκε για πρώτη φορά με έγκριση του Υπουργείου Παιδείας, ύστερα από διαγωνισμό στον οποίον βραβεύθηκε (στα 1937), και εκδιδόταν συνεχώς ως τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Χάρη στην απλότητα της διατύπωσης και την σαφήνεια των ορισμών και των κανόνων της, η Γραμματική αυτή αποτέλεσε έναν ασφαλή οδηγό για τους καθηγητές και αξιόπιστο σύντροφο για τους μαθητές που την χρησιμοποιούσαν.
O Αχ. Τζάρτζανος έπαιξε σημαντικό ρόλο στο γλωσσικό ζήτημα της χώρας μας, με ένα από τα κυριότερα έργα του να είναι το Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσης για την ολοκλήρωση του οποίου θα έπρεπε να εργάζονται ομάδες ειδικών επί πολλά χρόνια. Σύμφωνα μάλιστα με τον Τζάρτζανο, ο ίδιος «έφερε εις πέρας τον άθλο αυτό υπό αντίξοες για την υγεία του συνθήκες». Συγκεκριμένα, κατά το 1924 και στις αρχές του 1925 βρέθηκε σε σανατόριο του Νταβός στην Ελβετία, καθώς είχε αρρωστήσει λόγω υπερκόπωσης. Εκεί, με τη βοήθεια του Γεωργίου και Αριστοτέλη Ζ. Λορεντζάτου, πέρασε σχεδόν 3 χρόνια ώσπου να αποκατασταθεί η υγεία του.
Όταν ύστερα από 6 μήνες ανάρρωσε, άρχισε να συντάσσει τα κεφάλαια του Συντακτικού της νέας ελληνικής γλώσσας έχοντας στη διάθεση του μόνο ορισμένα βοηθήματα με κείμενα στοιχειώδους περιεχομένου. Όταν επιτέλους γύρισε τον Σεπτέμβριο του 1927, στην Ελλάδα έφερε μαζί του και τα χειρόγραφα του συντακτικού που είχε γράψει στην Ελβετία. Αναφέρει μάλιστα πως παρά το γεγονός ότι η αναθεώρηση και διόρθωση των εκφραστικών και γραμματικών λαθών του συντακτικού του αποτελούσε μία ορθότερη απόφαση, ο ίδιος λόγω του φόβου του μήπως εξαιτίας των προβλημάτων υγείας του δεν προλάβει να δημοσιεύσει το έργο του προτίμησε να το παραδώσει στη δημοσιότητα έτσι όπως το είχε γράψει.
Φυσικά αξίζει να αναφέρουμε πως στη δημοσίευση του έργου του συνέβαλε και ο φίλος του Ιωάννης Κολλάρος. Εξάλλου η συγγραφή του Συντακτικού αυτού, του πρώτου Συντακτικού του νεοελληνικού λόγου απασχολούσε τον Τζάρτζανο από το 1914, όταν ακόμα ήταν επιθεωρητής και διαπίστωνε «ιδίοις όμμασι» την προκατάληψη των λειτουργών της μέσης παιδείας για τη νεοελληνική γλώσσα. Προκατάληψη που οδήγησε στην άποψη ότι η ελληνική γλώσσα είναι άναρχη, ανώμαλη και δίχως νόμους και κανόνες. Γεγονός που τον οδήγησε στην συγγραφή του Συντακτικού του.
Η πρώτη έκδοση κυκλοφόρησε το 1928 ενώ η δεύτερη, έχοντας ανανεωθεί και εμπλουτιστεί με νέο υλικό, εκδόθηκε το 1946 από τον οργανισμό εκδόσεως σχολικών βιβλίων. Ο δεύτερος τόμος της δεύτερης έκδοσης κυκλοφόρησε το 1953 με τους δύο τόμους να συγκροτούνται από 700 περίπου σελίδες συνολικά. Τέλος πολλοί είναι εκείνοι που έχουν εκφράσει το δέος τους και την ευγνωμοσύνη τους για τον Τζάρτζανο και το έργο του με χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο Νίκος Μπέης και ο Γιάννης Κακριδής ο οποίος σε αφιέρωμα του στην Νέα Εστία αποκαλύπτει τον σεβασμό του για τον Τζάρτζανο.
Ο Τζάρτζανος στο Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσης λαμβάνοντας υπόψη του την τεράστια σημασία που έχει η σύνδεση αρχαίας με την ελληνική σύνταξη ταυτόχρονα κατόρθωσε την παράθεση εύστοχων παραδειγμάτων για την καλύτερη κατανόηση της δομής των δύο αυτών μορφών της γλώσσας. Ο πλούτος και η ποικιλία των παραδειγμάτων του επιτέλεσαν σε πολλές περιπτώσεις έναν έμμεσο διαπαιδαγωγικό ρόλο. Το συντακτικό του χάρη στις εύστοχες εκφράσεις του αποτελεί παράδειγμα σαφήνειας, πυκνότητας και ομορφιάς της ελληνικής γλώσσας και αποτελεί σήμερα πολύτιμο γλωσσικό και πνευματικό θησαυρό. Ο Τζάρτζανος επομένως μέσω τις συμβολής του στο γλωσσικό ζήτημα της χώρας μας συνέβαλε στη δημιουργία γεφυρών ζωντανής συνομιλίας της αρχαίας με την νέα μας γλώσσα.
Παρόλα αυτά το κορυφαίο του έργου στο οποίο οφείλει την αναγνώρισή του από το σύνολο των μελετητών της ελληνικής γλώσσας είναι η νεοελληνική σύνταξης της κοινής δημοτικής, έργο για το οποίο έχουν εκφράσει τον θαυμασμό τους φιλόλογοι, όπως ο Χρήστος Τσολάκης και ο Νίκος Βέης. Το έργο του αυτό ο Αχ. Τζάρτζανος το έγραψε στο σανατόριο του Νταβός της Ελβετίας καθώς ανάρρωνε από φυματίωση δίχως να έχει στη διάθεση του βοηθήματα. Αυτή του λοιπόν η δράση μας πρόσφερε το πρώτο και μέχρι σήμερα αξεπέραστο συντακτικό της νέας ελληνικής γλώσσας η συγγραφή του οποίου αποτέλεσε τομή, καθώς μέχρι το 1928, παρά το γεγονός ότι πολλοί ήταν εκείνοι που είχαν γράψει εγχειρίδια γραμματικής, ελάχιστες ήταν οι συμβολές των ερευνητών της εποχής στο κομμάτι της νεοελληνικής σύνταξης.
Ο Τζάρτζανος, λοιπόν, υπήρξε ο πρώτος συστηματικός ερευνητής της νεοελληνικής σύνταξης. Για να αντιμετωπίσει τις προκαταλήψεις που επικρατούσαν μεταξύ των εκπαιδευτικών της εποχής- οι περισσότεροι από τους οποίους υποστήριζαν ότι στα νεοελληνικά βασιλεύει γλωσσική αναρχία- ο Τζάρτζανος προσχώρησε στο κέντρο των γλωσσικών παρατάξεων και έβαλε ως σκοπό του να αποδείξει ότι για την συγγραφή ενός σωστού κειμένου στη δημοτική και στην καθαρεύουσα απαιτείται η σωστή γνώση της σύνταξης τους.
Στη νεοελληνική σύνταξη παρατηρείται η αξιοθαύμαστη γλωσσική παιδεία του Τζάρτζανου η οποία οφείλεται στη μελέτη της λαϊκής γλώσσας και μέσω αυτής αποκτά δύναμη ο λιτός πυκνός και άμεσος λόγος του δημοτικού τραγουδιού. Επίσης στην Νεοελληνική σύνταξη τα παραδείγματα αντλούνται από τα ποιήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και αποτελούν έργα διάφορων ποιητών, όπως του Σολωμού, του Παλαμά, του Καβάφη.
Επιπρόσθετα ο Τζάρτζανος στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης της Νεοελληνικής Σύνταξης επισημαίνει τις δομικές αναλογίες ανάμεσα στην αρχαία και στη νέα ελληνική σύνταξη κάτι που παρατηρείται και στα σχήματα λόγου που συναντιούνται στα δημοτικά τραγούδια. Ο Τζάρτζανος λοιπόν σύμφωνα και με τον Κωνσταντίνο Άμαντο κατορθώνει με επιτυχία να συγκρίνει την αρχαία με την σύγχρονη σύνταξη, να ερμηνεύσει τον θησαυρό των συντακτικών φαινομένων της νεοελληνικής γλώσσας (Βεΐκου, 2006).
Συγγραφικό Έργο
- Λεξικολογικά υπομνήματα στα Νέα Ελληνικά, 1915 σε συνεργασία με τον Παναγή Λωρεντζάτο
- Νεοελληνική Σύνταξις (της Κοινής Δημοτικής) [σε δύο τόμους, 1η έκδοση 1928, 2η έκδοση εμπλουτισμένη 1946 (ο 1ος τόμος) και 1953 (ο δεύτερος τόμος)]
- Γραμματική της Νέας Ελληνικής Γλώσσης (της απλής καθαρευούσης) [1930]
- Λαογραφικά θεσσαλικά του Τυρνάβου (1931),
- Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης (1931)
- Συντακτικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης (1931)
- Tο Γλωσσικό μας πρόβλημα (1934),
- Δημοτική και νεοδημοτική (1935),
- Νεοελληνική Γραμματική (1941 σε συνεργασία με τους Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Κλ. Λάκωνα – Κ. Καρθαίο, Ν. Ανδριώτη και Θρ. Σταύρου)
- Νεοελληνική σύνταξις (της κοινής δημοτικής,1946).
- Γραμματική της Λατινικής Γλώσσης (1948 [κυκλοφόρησε μετά τον θάνατό του])
Νεοελληνική σύνταξις – Της κοινής δημοτικής (δίτομη χαρτόδετη έκδοση)
Γλωσσικό Ζήτημα
Η θέση του Αχιλλέα Τζάρτζανου στο γλωσσικό ζήτημα είναι ξεκάθαρη. Υποστήριζε τη χρήση της νεοδημοτικής γλώσσας, ενός τύπου αστικής δημοτικής γλώσσας εμπλουτισμένης με περισσότερα λόγια στοιχεία, από όσα πολλοί δημοτικιστές (όπως ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης) πίστευαν ότι έχουν περάσει σε κοινή χρήση. Ήταν αντίθετος στην αυθαίρετη προσαρμογή λόγιων εκφράσεων στην λαϊκή γλώσσα.
Ειδικότερα ο Αχ. Τζάρτζανος διέκρινε την κοινή δημοτική από τις διαλεκτικές παραλλαγές της, ενώ παράλληλα απέφυγε την εξομοίωση της γραφομένης με την ομιλούμενη γλώσσα χαράζοντας έτσι ένα νέο δρόμο που παρακάμπτει την «ιερή πλάνη των καθαρεουσιάνων» και τα τεχνητά γλωσσικά στοιχεία των ακραίων δημοτικιστών. Με αυτό τον τρόπο υποστηρίζει την καθιέρωση ενός νέου γλωσσικού ιδιώματος, την νεοδημοτική, που αποτελούσε μία γλώσσα των μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών κέντρων.
Είναι, επομένως, απόλυτα λογικό να αποδίδεται στον Τζάρτζανο ο τίτλος του σωτήρα του ελληνικού ζητήματος, καθώς σύμφωνα με τον Χρήστο Τσολάκη (Πρακτικά 1ου Συνεδρίου, 2006), είναι εκείνος ο οποίος έλυσε καλύτερα από τον καθένα το γλωσσικό ζήτημα της χώρας μας προσφέροντας «έργο ανεκτίμητης αξίας, δίνοντας πρακτικές λύσεις σε κάθε ζήτημα της γλώσσας μας και μη αφήνοντάς την δίχως πυξίδα».
Ο ίδιος γράφει στο έργο του το Γλωσσικό μας πρόβλημα: «Η γραμματική δεν έχει, όπως πολλοί νομίζουν, προορισμό να θέτει νόμους για τη γλώσσα, να νομοθετεί με τους κανόνες της και με τα παραδείγματά της, πως πρέπει να μιλούμε και πως πρέπει να γράψουμε. Η γραμματική είναι ένα βιβλίο, όπου καταγράφονται με ένα κάποιο πρακτικό σύστημα τα φαινόμενα της γλώσσας ενός λαού, ενός έθνους…». Εξάλλου, «Νομοθέτης στη γλώσσα δεν είναι ο οποιοσδήποτε σοφός και άσοφος γραμματικογράφος, νομοθέτης στη γλώσσα είναι ο λαός, ο λαός των μεγάλων πολιτικών και πνευματικών κέντρων, ο λαός ο οπωσδήποτε μορφωμένος και οι λογοτέχνες του λαού αυτού κι ετούτοι για οδηγό τους στη γλώσσα που γράφουν, έχουν το κοινό γλωσσικό αίσθημα» και «…η γραμματική μας θα προχωρήσει, χωρίς να δίνει καμιά προσοχή και χωρίς να ενδιαφέρεται διόλου, αν ετούτο ή εκείνο προέρχεται απ’ την προφορική, τη λαϊκή, τη σχολική, τη λόγια παράδοση. Θα εξετάζει μόνο τι είναι σε χρήση στην κοινή ομιλούμενη γλώσσα, στη γλώσσα την όντως εθνική».
Τζαρτζάνεια
Η πόλη του Τυρνάβου, για να τον τιμήσει για την πολύτιμη προσφορά του στο χώρο της φιλολογίας, καθιέρωσε τα «Τζαρτζάνεια» τα οποία διεξάγονται κάθε δύο χρόνια. Πρόκειται για μια συνάντηση γλωσσολογικού προσανατολισμού, που διοργανώθηκε για πρώτη φορά το 2006, με πρωτοβουλία φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης της Θεσσαλίας (Νομαρχία Λάρισας, Δήμος Τυρνάβου), του Συνδέσμου Φιλολόγων Νομού Λάρισας και με συνδιοργανωτή το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, προς τιμήν του Αχιλλέα Τζάρτζανου. Με διετή ρυθμό (2006, 2008, 2010, 2012, 2015, 2018- διακοπή λόγω της πανδημίας του κορονοϊού) πραγματοποιούνται συνέδρια στα οποία συμμετέχουν καταξιωμένοι ομιλητές μετά από πρόσκληση.
Επίσης το 1ο Γυμνάσιο Τυρνάβου μετονομάστηκε σε 1ο Γυμνάσιο Τυρνάβου Αχιλλέας Τζάρτζανος προς τιμήν του.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
150 χρόνια συμπληρώθηκαν από τη γέννηση του μεγάλου παιδαγωγού που με το έργο του επέδρασε καθοριστικά στα εκπαιδευτικά δρώμενα.
Το σημαντικό του έργο, η παρέμβασή του στην πορεία του γλωσσικού ζητήματος, η άοκνη μελέτη της σύγχρονης Γλώσσας τον καθιστούν πάντοτε επίκαιρο, «ιδιοφυή παιδαγωγό», κατά τον Ιωάννη Κακριδή.
Μέσα από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας και της δικτυογραφίας συμπεραίνουμε ότι ο Αχιλλέας Τζάρτζανος αποτελεί μια αξιοσημείωτη προσωπικότητα του τόπου μας και η συμβολή του στους τομείς με τους που ασχολήθηκε είναι μοναδικής σημασίας.
Η συγγραφή μιας πλήρους βιογραφίας για τη ζωή και το έργο του θα προσφέρει σημαντική βοήθεια στον μελετητή, τον σπουδαστή του έργου του.Βιβλιογραφική Αναφορά
Βασίλης Αναγνωστόπουλος «Ανίχνευση της λαϊκής παράδοσης μέσα από το συνολικό έργο και κυρίως μέσα από τα συντακτικά παραδείγματα στο δίτομο έργο «Νεοελληνική Σύνταξις της κοινής δημοτικής του Αχιλλέα Τζάρτζανου» στο Πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «Αχιλλέας Τζάρτζανος», Τύρναβος, 2006.
Χριστίνα Βέικου, Πρώιμοι πολιτισμικοί προβληματισμοί στο γλωσσολογικό έργο του Αχιλλέα Τζάρτζανου, στο Πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «Αχιλλέας Τζάρτζανος», Τύρναβος, 2006.
Νίκος Η Ζδάνης – Δυο ανέκδοτες επιστολές του Αχ. Τζάρτζανου Θεσσαλικό Ημερολόγιο τ. 24
Κριαράς, «Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος απέναντι στο κίνημα του Δημοτικισμού»
Χρήστος Τσολάκης, Αχιλλέας Τζάρτζανος Ο μεγάλος λησμονημένος και ο προφητικός, Πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «Αχιλλέας Τζάρτζανος», Τύρναβος, 2006.
Δικτυογραφική Αναφορά
«Σκέψεις του Γ. Σεφέρη για την ελληνική γλώσσα και τον Αχ. Τζάρτζανο», Φιλόλογος, τχ. 112 (Καλοκαίρι 2003), σ. 310 στο Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα
https://www.greek-language.gr/periodika/mags/filologos/2003/112/130782
Αχιλλέας Τζάρτζανος, Wikipedia
Συνέντευξη του Εμμανουήλ για τον Τζάρτζανο στο Στέλιο Λουκά Φιλόλογος 123 στο Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα https://www.greek-language.gr/periodika/mags/filologos/2003/112/130782 , 10/04/2024
Η πολιτιστική κληρονομιά του Τυρνάβου και η απήχησή της στους εφήβους της περιοχής” Εργασία από την φοιτήτρια Μπουκουβάλα Σοφία https://estia.hua.gr/file/lib/default/data/8967/theFile
Καράσσου Μιμίκα, προφορική μαρτυρία (Απομαγνητοφωνημένο κείμενο)
Αχιλλέας Τζάρτζανος, ο Τυρναβίτης Δάσκαλος – Εργασία μαθητών ΓΕΛ Τυρνάβου: Ά Μέρος
