Τον προηγούμενο χρόνο από τις έγκριτες Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης έχει εκδοθεί βιβλίο που έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον για την ιστορία του ελληνικού διαφωτισμού.
Ο τίτλος του, Η «άδηλος» ιστορία του ιατροφιλοσόφου Ευσταθίου – Επιστήμη και νεωτερικές ιδέες στη νοτιανατολική Ευρώπη του όψιμου Διαφωτισμού. Συγγραφέας του έργου η κ. Ίλια Χατζηπαναγιώτη – Sangmeister, ιστορικός, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου με πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο.
Η συγγραφέας εντυπωσιάζει τον αναγνώστη με την εμβρίθεια της μελέτης, τη διεξοδική παράθεση των πηγών και τον πλούτο της βιβλιογραφίας. Η εργασία της φέρει στο φως την πορεία ενός σπουδαίου Έλληνα λογίου του διαφωτισμού, τον ιατροφιλόσοφο Ευστάθιο Αθανασίου με καταγωγή από τον Τύρναβο και αναδεικνύει την προσωπικότητά του.
Ο Ευστάθιος Αθανασίου (1766-1831) ήταν επιστήμονας γιατρός (ιατροφιλόσοφος). Υπήρξε επιφανής γιατρός, αρχίατρος και επιδημιολόγος στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας (Ρουμανία). Ένθερμος θιασώτης του διαφωτισμού συμμετείχε στην ενεργά στην πνευματική κίνηση της εποχής και είχε συγκροτήσει μια από τις μεγαλύτερες ιδιωτικές βιβλιοθήκες των Βαλκανίων.
Για την νεοελληνική προσωπογραφία ο Ευστάθιος Αθανασίου ήταν άγνωστος. Ο Γεώργιος Ζαβίρας στο έργο του Νέα Ελλας γράφει «άδηλος ημιν η ιστορία του ανδρός…» παραθέτοντας σημειώσεις. Αυτές τις σημειώσεις ερεύνησε, μελέτησε κα αξιοποίησε με την επιστημονική εμπειρία της και πνευματική ευρυχωρία η Ίλια Χατζηπαναγιώτη.
Ο Ευστάθιος, γιος του εμπόρου Ιωάννη Αθανασίου, γεννήθηκε το 1766 στον Τύρναβο. Μορφώθηκε πρώτα στη γνωστή Σχολή της ιδιαίτερης πατρίδας του. Ακολουθώντας τον έμπορο πατέρα στις μετακινήσεις του παρακολούθησε εγκύκλιες σπουδές στην πόλη Ντέμπρεσεν της Ουγγαρίας το 1783 και αργότερα στην Παβία της Β. Ιταλίας.
Το 1786 ο νεαρός Τυρναβίτης ήρθε στη Χάλλη της Γερμανίας και γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου, που ήταν γνωστό για τις προοδευτικές του ιδέες. Οι σπουδές του λειτούργησαν όχι μόνο ως μαθησιακή διαδικασία, αλλά και ως διαδικασία κοινωνικής και πολιτικής συνειδητοποίησης.
Το κίνημα του Διαφωτισμού είχε διασπείρει τη νεωτερικότητα στις ευρωπαϊκές χώρες. Στην επιθυμία του να ενισχύσει το δίκτυο των κοινωνικών του σχέσεων (συνηθέστερο κίνητρο των Ελλήνων εμπόρων), ακολουθώντας τον δημοφιλή κατά τον 18ο αιώνα συρμό του εταιρισμού ο νεαρός Αθανασίου προσχώρησε το 1791 σε τεκτονική στοά. Άλλωστε υπήρχε και η συνάφεια του τεκτονισμού με τις ιδέες του Διαφωτισμού. Η ενέργεια αυτή δυσαρέστησε τους Τυρναβίτες που σταμάτησαν χρηματοδότηση των σπουδών του.
Ο Αθανασίου διέκοψε τη φοίτηση και μετακόμισε στη γειτονική Λειψία. Επανέρχεται στο πανεπιστήμιο και ολοκληρώνει τις σπουδές του το 1794.
Από τη Χάλλη μετακινήθηκε στη Δρέστη για να ασκήσει το επάγγελμα του γιατρού, κατόπιν στη Βιέννη και κατέληξε στο Ιάσιο το 1801. Οι Ηγεμονίες πρόσφεραν καλές επαγγελματικές προοπτικές για τον νεαρό γιατρό.
Η εγκατάστασή του στη Μολδαβία ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στη ζωή του. Με προοπτική κοινωνικής ανόδου αλλάζει το επώνυμο του σε Ρωλλά (Rolla), αλλά αναφέρεται συνήθως ως «ιατρός Κύριος Ευστάθιος». Αναδείχτηκε από τους πιο έμπιστους και ακριβοπληρωμένους γιατρούς. Κατά διαστήματα ανέλαβε πολλές διακεκριμένες θέσεις ως δημόσιος γιατρός της Μολδαβίας.
Την ίδια εποχή παράλληλα με την Ιατρική ο Αθανασίου συμμετείχε ενεργά στην πνευματική ζωή του Ιασίου. Οι δραστηριότητες που ανέπτυξε εγγράφονται στο πλαίσιο της ενίσχυσης της τυπογραφίας, της υποστήριξης εκπαιδευτικών θεσμών και της συγκρότησης βιβλιοθηκών και αναγνωστικών κύκλων.
Μαζί με άλλους επιφανείς Έλληνες της πόλης ο γιατρός Αθανασίου παρακάμπτοντας την αυστηρή νομοθεσία των αυστριακών αρχών έφεραν ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία, ίδρυσαν και λειτούργησαν τυπογραφείο, την «Ελληνική Τυπογραφία» (1812-1821).
Το ενδιαφέρον του Αθανασίου για τη διάδοση της γνώσης εκδηλώνεται και με τη συμμετοχή του (1814) στην επιτροπή που διεξήγαγε τις δημόσιες εξετάσεις των μαθητών της Ακαδημίας του Ιασίου μαζί με τον διευθυντή της Ακαδημία, τον Τυρναβίτη λόγιο Στέφανο Δούγκα και άλλους επώνυμους της πόλης.
Ο Αθανασίου έζησε το 1821 την Ελληνική Επανάσταση με την αποτυχία της στη Μολδοβλαχία. Εξακολούθησε να είναι εγκατεστημένος στο Ιάσιο και τα επόμενα χρόνια. Πέθανε από την πανδημία χολέρας που ενέσκηψε στο Ιάσιο το 1831.
Μελετώντας το έργο του και την προσωπικότητα του Τυρναβίτη ιατροφιλόσοφου η συγγραφέας Ίλια Χατζηπαναγιώτη αποτιμά τη θέση του στο «πάνθεον» των εκπροσώπων του ελληνικού διαφωτισμού και τον κοινωνικό τύπο που αντιπροσωπεύει γενικότερα στο κίνημα του Διαφωτισμού.
Γράφει: «Ο Αθανασίου αντιπροσωπεύει την τελευταία πλέον δυναμική εκδοχή του τύπου του ιατροφιλόσοφου, η οποία διαμορφώνεται στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα με το πέρασμα από τη λόγια πολυπραγμοσύνη στη νεωτερική επιστημονική εξειδίκευση, και αποτελεί τον πρώτο ίσως τύπο εξειδικευμένου επιστήμονα στην ελληνική κοινωνία».
Με το βιβλίο για τον Τυρναβίτη ιατροφιλόσοφο εμπλουτίζεται ο μακρύς κατάλογος των Θεσσαλών εκπροσώπων του ελληνικού διαφωτισμού. Η αφετηρία τους συνήθως ήταν από τις θεσσαλικές πόλεις, που διακρίνονταν για την οικονομική ευρωστία, τα σχολεία και τα δίκτυα επικοινωνίας. Επιπροσθέτως διευρύνει και τον κατάλογο με τους Τυρναβίτες επώνυμους και «άδηλους», λογίους, δασκάλους, κληρικούς, εμπόρους, που ο καθένας με τον τρόπο του, συνεισέφεραν στο κίνημα του διαφωτισμού.
«Ο Τύρναβος εμφανίζεται διαρκώς στις έρευνες μου, καθότι δεν γίνεται Διαφωτισμός χωρίς αυτόν!», ανέφερε χαρακτηριστικά η κ. Χατζηπαναγιώτη σε μια ανταλλαγή μηνυμάτων. Ένα ακόμα τεκμήριο αποτελεί η ιστορία του Τυρναβίτη ιατροφιλόσοφου Ευστάθιου Αθανασίου.
Μιχάλης Λαφαζάνης
Δάσκαλος–δρ. Ιστορίας της Εκπαίδευσης
